Grote bedrijven stappen niet zomaar naar de rechtbank. Zij lossen hun geschillen veelal zelf op, door de tussenkomst van zakenadvocaten. Dit bemiddelingsproces wordt gekenmerkt door het zoeken naar een compromis, en het gebeurt in de beslotenheid van een kantoor.
Tegen deze werkwijze kan je weinig bezwaar hebben: zolang het om de regeling van privégeschillen gaat en het algemeen belang er niet door wordt aangetast, is deze werkwijze sneller en doelmatiger dan jarenlange twisten voor de rechtbank. Omdat het voor rechtbanken zo lang duurt en de wetgeving steeds ingewikkelder en onduidelijker is geworden, is het logisch dat naar deze werkwijze wordt gekeken om ook in andere domeinen een oplossing te zoeken. Kan het ook in strafzaken?
Openbare orde
Partijen kunnen nooit rechtsgeldig afwijken van regels die van openbare orde zijn, want daarbij gaat het om de wezenlijke belangen van de staat of de gemeenschap. Het begrip rechtsgeldig is hier wel erg belangrijk: in een vertrouwelijk compromis tussen partijen kan er naast gekeken worden.
In de materie van het strafrecht, die tot doel heeft de schendingen van de openbare orde te beteugelen, is dat anders. Daarin zijn er dwingende bepalingen, zowel nationale als supranationale, waarvan door een vertrouwelijk akkoord tussen partijen niet kan en mag worden afgeweken. In deze materie is er ook een toezicht op: het openbaar ministerie is er steeds bij betrokken en moet ambtshalve optreden indien die regels niet worden geëerbiedigd.
Afkoopwet
Wat gebeurt er indien je toch de commerciële werkwijze toepast op het strafrecht? Dit is precies wat de uitgebreide minnelijke schikking, de afkoopwet, wou bereiken: een vertrouwelijk compromis tussen procespartijen buiten de rechter om.
Dat dit niet zou lukken wist iedereen: aan wat van openbare orde is, kan je niet ontsnappen door een zakelijke behandeling. Zelfs als je het er nationaal door krijgt, ben je er nog niet, want er zijn ook supranationale verplichtingen.
Bovendien heeft de supranationale rechtspraak de nationale strafrechter een nieuw begrip bij gebracht: het eerlijk proces. De vereisten daarvan zijn even duidelijk als dwingend: enkel de rechter heeft de volle bevoegdheid om te oordelen en dat moet in een openbaar proces gebeuren.
Kazachgate
Dat een 'commerciële afhandeling' niet past in een eerlijk strafproces, roept heel wat vragen op over het ontstaan en de toepassing van die fameuze wet. Daarover loopt nu een parlementair onderzoek; Kazachgate.
Uit de hoorzittingen van deze commissie kwam intussen al een duidelijke vaststelling: de verantwoordelijkheid van het strafrechtelijk beleid en van wie er deel van uitmaakt, enerzijds de justitieminister, anderzijds de procureurs-generaal.
Het strafrechtelijk beleid van de justitieminister is erg duidelijk. Je vindt het in zijn hervormingsplan: depenalisering van het strafrecht, en 'commercialisering' van het strafprocesrecht. De in de afkoopwet gevolgde werkwijze, het buiten de rechter gehouden vertrouwelijk compromis tussen de procespartijen, is de rode draad van de hele hervorming, een 'beginnende praktijk' die moet worden uitgebreid.
Het is het goed recht van de justitieminister om een politiek beleid te voeren waarvoor hij een politieke meerderheid kan vinden. En vermits de justitieminister in hart en nieren zelf een zakenadvocaat is, is het logisch dat hij zijn eigen werkwijze als de goede oplossing ziet.
Dat wordt wel anders wanneer dat beleid wordt afgekeurd door de instanties die er toezicht op hebben: het parlement en het Grondwettelijk Hof. De tweede instantie heeft over de grond reeds definitief beslist: de toepassing van de 'commerciële' afhandelingswijze in het strafrecht werd afgekeurd. Het parlementair toezicht loopt nog: hoe kon de wet, gezien deze voorzienbare afkeuring, er toch worden doorgesluisd?
Deontologisch probleem
Het strafrechtelijk beleid is niet alleen een politieke aangelegenheid waarvoor de justitieminister de hoofdverantwoordelijkheid draagt. Dit beleid wordt ook gemaakt door wie er advies in geeft: de procureurs-generaal en de experten die daarvoor door de minister zijn aangesteld. Wat was (en is) de juiste rol van de parketmagistratuur in deze? En welke adviezen gaven de experten?
Ook hier geven de parlementaire hoorzittingen meer inzicht. De afkoopwet werd gemaakt op dezelfde 'commerciële werkwijze': een vertrouwelijke samenspraak van parketmagistraten en zakenadvocaten die lobbyden om de politieke besluitvorming te beïnvloeden en hun eigen opvatting er door te krijgen.
De justitieminister heeft een politieke verantwoordelijkheid, de aanspreekbaarheid van magistraten en zakenadvocaten is van een andere orde. Voor de betrokken parketmagistraten gaat het om de vereisten van hun statuut: het dubbelzinnig karakter als enerzijds onder ministerieel gezag geplaatste vervolgingsambtenaren, anderzijds hun ambtsplicht om als onafhankelijk magistraat de regels die van openbare orde zijn te waarborgen.
Ook voor de experten is er minstens een deontologisch probleem: zijn de plichten van een zakenadvocaat anders dan deze van een gewone balieadvocaat, of gaat het ook hier over een dubbelzinnig statuut?
Verwarring en dubbelzinnigheid
Het huidig strafrechtelijk beleid wordt gekenmerkt door twee elementen: de verwarring tussen de door het beleid nagestreefde 'commerciële' wijze van afhandeling en de dwingende, daaraan tegengestelde, vereisten van de strafrechtelijke wijze van afdoening - zowel als de daaruit voortkomende dubbelzinnigheid over de opdrachten en de plichten van de in dat strafrechtelijk beleid betrokken parketmagistraten en experten-zakenadvocaten.
Zo lang deze verwarring en deze dubbelzinnigheid aanhoudt, kan er natuurlijk geen beterschap komen. Het is daarom de eerste opdracht van het parlement om het strafrechtelijk beleid tot duidelijkheid en vooral tot overeenstemming met de zowel nationale als internationale verplichtingen te brengen. Maar ook aan de dubbelzinnige invulling door de andere partners in het strafrechtelijk beleid moet wat gebeuren. Want geen enkel wetgevend initiatief zal lukken indien die dubbelzinnigheid kan blijven bestaan.
