Even voelde ik me bij het lezen van Ruttens uitspraak midden in wat een cursus 19de eeuwse antropologie kan geweest zijn, ten tijde van het evolutionisme. In Oxford paste de eminente Edward Burnett Tylor (1832-1917) enkele van Charles Darwins inzichten toe op het sociale en culturele leven. Dit culturele evolutiedenken werd ook geïnspireerd door filosofen als Auguste Comte (1798-1857). Het was de glorietijd van the British empire. De kolonisering van de wereld vanuit het Westen ging haar gang. Het Westen moest dus wel superieur zijn, zie maar hoe het de wereld domineerde. En Comte had het einde van oorlog en geweld voorspeld. Zo verstandig zat de westerse mens ineen.
Wetenschappelijk racisme
De geschiedenis leert ons dat daar onder andere een richting op gevolgd is waarover men vandaag in de lessen antropologie helemaal niet meer spreekt: het wetenschappelijke racisme. Wie spreekt vandaag nog over Joseph Arthur de Gobineau (1816-1882) of Georges Vacher de Lapouge (1854-1936), heel grote namen in hun tijd?
In de antropologie verkiest men, uit schaamte, direct de overstap te maken van het evolutionisme naar het functionalisme van Malinowski of het Durkheimianisme. Eerlijkheidshalve moet men de antropologen meegeven dat de meesten onder hen het doctrinaire racisme toen nooit aanvaard hebben – Durkheim was zelfs een groot opponent – maar… diegenen die het aanvaard hebben, hebben – zoals geweten – nogal wat brokken helpen maken in de jaren '30 en '40 van de 20ste eeuw.
Het zou niet correct zijn om Gwendolyn Ruttens uitspraak rechtstreeks met het wetenschappelijke racisme onzaliger gedachtenis in verband te brengen? Het lijkt me niet onaangewezen om te waarschuwen voor enkele mogelijke grondverschuivingen die ons in de onmiddellijke nabijheid ervan kunnen brengen. Rutten spreekt niet over “ras” noch over “cultuur”, maar over “een manier van leven”.
Een manier van leven
Het onderscheid tussen een cultuur en een manier van leven is echter zeer subtiel. Sommige antropologen zullen “cultuur” gewoon definiëren als “een manier van leven”. En dan zit je toch al direct bij de cultuur uit de antropologie, en brengt die manier van denken ons in de nabijheid van het sociale darwinisme.
Heeft iemand dan nooit het recht om te beweren dat er iets in zijn eigen cultuur is dat hij verkiest boven die van andere en dat er elementen zijn in de eigen omgeving die men interessanter vindt dan elders? Natuurlijk, waarom ook niet?
Waarom zou men niet mogen zeggen dat men ons recht op vrijheid van mening superieur vindt aan situaties elders? Idem voor ons pluralisme, en noem maar op. Maar daar staat dan tegenover dat er zoveel is dat elders wellicht ook superieur is… zoals gastvrijheid, respect voor ouderen, en ook hier… noem maar op.
Daarom, laten we ons hoeden voor uitspraken als “superioriteit van onze manier van leven”. Laten we ons hoeden voor veralgemenende uitspraken over manieren van leven bij ons en elders.
Want zoiets brengt ons in de nabijheid van theorieën waarvan ik zeker ben dat ook Gwendolyn Rutten ze verafschuwt. Dat zou de geschiedenis ons moeten geleerd hebben.
