Deze keuze staat niet alleen: “Deze keuze is immers bepalend voor de uitwerking van de andere krachtlijnen, en in het bijzonder de participatierechten van de partijen doorheen het strafonderzoek.” Met deze keuze staat of valt dus de gehele hervorming.
Type vooronderzoek
De minister wil een vooronderzoek onder leiding van de procureur. De onderzoeksrechter zal zelf niets meer kunnen onderzoeken en nog enkel mogen controleren.
Het voordeel van dit voorstel is dat de onderzoeksrechter geen dubbele taak meer heeft, namelijk leider én rechter van het onderzoek, zodat hij meer aandacht kan besteden aan deze tweede taak als bewaker van rechten en vrijheden (privacy, persoonlijke vrijheid, ...). Het nadeel van dit voorstel zou kunnen zijn dat de rechter vervreemdt van het onderzoek dat alleen door het parket zou worden gevoerd.
Voorgaande motivering is juist.
Om die vervreemding te voorkomen moet het, in de logica van dit voorstel, steeds dezelfde onderzoeksrechter zijn die in een bepaald dossier de bijzondere maatregelen toestaat en de controle uitoefent. De rol van het openbaar ministerie als onafhankelijk en onpartijdig opsporings- en vervolgingsorgaan, dat zowel zoekt naar belastend materiaal als naar bewijzen van onschuld, zal worden versterkt. De waarborgen opdat het onderzoek à charge en à decharge wordt gevoerd, zullen in het nieuwe wetboek nog meer verankerd worden.
Hoe de waarborgen voor een onderzoek à charge en à decharge zullen worden versterkt, is in de nota niet aangegeven. Dat maakt het verschil uit met de grondwet en het oude procesrecht waarin de rechterlijke bevoegdheden als waarborg werden voorzien. Duidelijk is wel hét uitgangspunt: het openbaar ministerie als onafhankelijk en onpartijdig opsporings- en vervolgingsorgaan. Vooral de stelling van 'onpartijdigheid' is erg opvallend. Want het is niet duidelijk waarop deze stelling berust. Het is immers, integendeel, juist het meest betwiste element in zowel de juridische als de feitelijke kritiek op de intussen reeds zichtbare aanzet tot deze hervorming.
Juridisch
Het Grondwettelijk Hof heeft, op grond van onze grondwet én de supranationale regelgeving, de afkoopwet afgekeurd. Want het statuut van het openbaar ministerie als procespartij, onder het gezag van de Justitieminister, kan niet gelijkgesteld worden met een noodzakelijk onpartijdig en daadwerkelijk rechterlijk toezicht. Beweren dat het openbaar ministerie onpartijdig is, zoals de minister dat doet, een absolute miskenning van elke nationale en supranationale basiswetgeving.
De machtsverschuiving van de onderzoeksrechter naar het openbaar ministerie is ook geen enkelvoudige ingreep. De rol van het openbaar ministerie als beweerd onafhankelijk en onpartijdig opsporings- en vervolgingsorgaan is maar een onderdeel van de door andere potpourri's gewijzigde bevoegdheden. Het is de vervolmaking van een evolutie die reeds jaren lang aan de gang is: de stelselmatige ontwijking of vervanging van de rechter door de procureur. Het is het verlengstuk van wat de afkoopwet heeft bekomen: de vervanging van een gemotiveerd en openbaar vonnis door een vertrouwelijke opportuniteitsbeslissing van het parket.
Om te begrijpen wat het resultaat is, moet je het gehele plaatje bekijken en niet wat verhakkeld in potpourri's wordt opgediend. In dat totaalbeeld heeft het openbaar ministerie zowat de gehele actie in strafzaken in handen: de procureur onderzoekt, seponeert (laat zonder gevolg) of maakt een minnelijke schikking, dagvaardt of niet. Dit alles gebeurt niet alleen op basis van de wettelijke voorschriften, maar evenzeer op grond van een opportuniteitsoverweging die politiek gestuurd wordt door het strafrechtelijk beleid dat hij onder het gezag van de minister moet uitvoeren.
Strafuitvoering
Als je er dan de willekeurige strafuitvoering aan toevoegt, is het plaatje volledig: de opdracht van de rechter in het gehele strafproces wordt daardoor herleid tot de enkele vraag: is al wat het openbaar ministerie heeft gedaan - tijdens het vooronderzoek, bij de beoordeling van de strafbaarheid, de beslissing over de opportuniteit van de vervolging, van de minnelijke schikking of de dagvaarding - wel behoorlijk? Als voornaamste reden voor deze 'revolutie' wordt voorgehouden dat het daardoor 'sneller' zal gaan.
Voor zover dit een aanvaardbare reden is, is ze ook erg betwistbaar en ze werd overigens door een interne bevraging binnen het parket ook formeel tegengesproken. Alleen blijft deze interne evaluatie geheim en weigerde het college van procureurs-generaal om ze vrij te geven. De nota stelt ook dat de rechten van burger, zijn participatierechten, zullen versterkt worden. Hoe dat juist zal gebeuren, is niet aangegeven omdat de experten er 'nog over denken'.
Vermoedelijk zal ook de raadkamer, de rechter die beslist over de verwijzing naar de strafrechter, verdwijnen. Ook hier wordt verwezen naar de tijdswinst. Het Franse systeem waarin de onderzoeksrechter oordeelt over de verwijzing - wat ontegensprekelijk de snelste werkwijze is - wordt niet in overweging genomen. Een andere verantwoording voor deze hervorming verraadt evenwel waar het werkelijk om gaat:
Bovendien is hij (de onderzoeksrechter) daarbij niet gebonden door de richtlijnen waarmee het strafrechtelijk beleid door de minister van Justitie en het College van Procureurs-generaal wordt bepaald, met als gevolg dat dit beleid haar logische samenhang kan verliezen. Door de onderzoeksrechter te heroriënteren en te versterken naar zijn rechterlijke controlebevoegdheid, verdwijnt deze dualiteit en wordt de controle op alle onderzoeken van het openbaar ministerie versterkt met een effectieve en grondige rechterlijke toetsing.
Hoe de effectieve en grondige rechterlijke controle gaat gebeuren wordt, zes maand na het arrest dat het als een verplichting aangaf, niet aangegeven.
De feitelijkheid
Waarom de afkoopwet door het Grondwettelijk Hof werd afgekeurd is voer voor juristen. Maar ook de modale burger kan nu zien waartoe deze wet, overigens nog voor ze was goedgekeurd, heeft geleid. In de Kazachgate ging het precies over de uitvoering van het 'Crimineel Beleid' zoals het door een omzendbrief van de Brusselse procureur-generaal Marc de le Court werd voorgeschreven: de nog niet goedgekeurde wet mocht wél worden toegepast mits zijn toestemming, indien hij het opportuun achtte.
Uit de gepubliceerde stukken van het beleid van de Antwerpse procureur-generaal Yves Liégeois bleek dan weer waartoe het beleid, ook dat van hoge parketmagistraten, in staat is: lobbyen met de advocaten van de diamantsector om de politiek te beïnvloeden. En de huidige procureur-generaal in Brussel weigerde de schikking in de Kazachgate ter beschikking van de parlementairen te stellen, zodat deze nu een onderzoekscommissie hebben opgericht waardoor zij de bevoegdheid hebben om in beslag te nemen wat zij niet vrijwillig kunnen krijgen.
Besluit: machtsverschuiving
De vervanging van de onderzoeksrechter is het sluitstuk van een evolutie die een kwarteeuw geleden werd ingezet en waarbij de macht van het openbaar ministerie als deel van de uitvoerende macht stelselmatig door overname van de bevoegdheden van de rechter werd uitgebreid. Deze machtsverschuiving ging gepaard met andere ingrepen die tot doel hadden de individuele onpartijdige en onafhankelijke beoordeling door de rechter aan banden te leggen: de afschaffing van de nabijheidsrechter, de omvorming van de rechterlijke organisatie van een bottom up naar een top down model, de versterking van de macht van de korpsoversten, de oprichting van een college van hoven en rechtbanken dat moet zorgen voor een algemene en langs de versterkte macht van de super-chefs afdwingbare rechtsspraak.
De gevolgen van dergelijk 'systeem' zijn intussen reeds erg zichtbaar: de Kazachgate en de Antwerpse diamantoorlog zijn maar voorbeelden van wat verkeerd kan lopen wanneer de rechter wordt uitgeschakeld en het vonnis vervangen wordt door een geheim opportuniteitsoordeel dat de uitvoering is van het door de politiek opgelegde strafrechtelijk beleid. Wat het allemaal gaat worden, is niet te voorzien.
Indien ook dit door het parlement geraakt, moet deze instelling minstens voor één maatregel zorgen: het is dan aangewezen van de parlementaire onderzoekscommissie een permanente commissie te maken. Dat is overigens de huidige tendens: door de veelheid aan dergelijke commissies is het parlement een instelling geworden die a posteriori onderzoekt waarom het tot de verkeerde beslissingen kon worden gebracht.
Weliswaar met enige voorbereiding door de potpourri's heeft Justitieminister Koen Geens het ei gelegd zoals het door zijn experten werd uitgebroed. Dat het de bevestiging is geworden van wat uit de voorgaanden, de afkoopwet en de feitelijke uitvoering daarvan is gebleken, zal niemand verwonderen. Het zijn immers dezelfde experten die in de wordingsgeschiedenis van de afkoopwet en de uit de hand gelopen feitelijkheden ervan een stevige inbreng hadden die nu voorstellen wat zij voordien hebben voorbereid en uitgevoerd: het ei wordt in het verkeerde nest gelegd. Daar hoort het, volgens de vereisten van het 'eerlijk proces' en na de ervaringen met de Kazachgate en de diamantoorlog, niet: het is een koekoeksei.
