Een studie die vaak wordt aangehaald om te illustreren hoe transacties kunnen verschuiven van het sociale naar het marktdomein is die van Uri Gneezy en Aldo Rustichin. Onder de titel A fine is A price (een boete is een prijs) beschrijft ze hoe het invoeren van een kleine boete om ouders aan te moedigen hun kroost tijdig op te pikken bij het kinderdagverblijf, het tegenovergestelde effect had. Ouders gingen ervan uit dat ze gewoon voor de extra tijd van de kinderverzorgsters betaalden, en besloten dat dit een goede deal was. Het extra geldbedrag was een commerciële transactie die de (sociale) schuld compenseerde die ze voorheen ervoeren wanneer ze te laat waren.
Externaliteiten die doorwegen
In haar antwoord op het originele artikel van Branko Milanovic wees Diane Coyle op de enorme positieve externaliteiten die het commodificeren van huishoudelijke taken heeft betekend voor vrouwen. Dat kun je niet zo gemakkelijk vergelijken met het verlies van iets zo ongrijpbaars als persoonlijke banden en wederzijds vertrouwen, maar er zit wel wat in de stelling dat dit verlies overtuigend wordt gecompenseerd op het niveau van een hele samenleving door wat het heeft betekend voor zovele vrouwen.
De vraag is of de voortschrijdende commodificatie van steeds meer activiteiten gelijkaardige extra baten – positieve externaliteiten – zal opleveren bovenop de onbetwiste efficiëntie en financiële voordelen. Transacties die (nog) niet zijn gecommodificeerd hébben immers ook vaak al positieve externaliteiten in het sociale domein, en die dreigen misschien wel verloren te gaan wanneer ze een commodititeit worden.
We hebben een andere, rijkere relatie met de slager of de kruidenier dan met de persoon achter de kassa in de supermarkt. We hebben helemaal geen relatie met de automaat op het perron die het stalletje met koffie en snoep heeft vervangen. We hebben een andere, diepere relatie met jarenlange collega’s dan met tijdelijke werkkrachten die vandaag hier zijn, en morgen weer weg. En we hebben helemaal geen relatie met de parlofoon die in de plaats is gekomen van de dame achter de receptie.
Commodificatie betekent dat de identiteit van de persoon met wie we in interactie treden niet langer relevant is. Transacties worden weliswaar herhaald, maar wanneer de andere partij elke keer een verschillend persoon is, dan worden die mensen anonieme figuren, en al wat overblijft is een commerciële transactie, en de sociale component is zoek.
De tragedie van de meent
Dit doet denken aan de tragedie van de meent – beter bekend onder de Engelse term tragedie of the commons. Het is fijn een praatje te maken met een bekend gezicht, ook tijdens commerciële transacties – vaak gaat het zelfs om iemand die onze omstandigheden een beetje kent, en die vraagt hoe het gaat met onze partner, onze kinderen of onze goudvis. Maar dat plezier kunnen we niet gemakkelijk in geld uitdrukken, en wanneer we onze fles water of onze reep chocola uit een machine halen, eerder dan bij het stalletje van Fred, dan beschouwen we dit niet echt als een afweging.
Uiteindelijk is het onooglijke bedrag dat het ons extra zou hebben gekost onze mondvoorraad bij Fred te kopen, toch maar een kleine fractie van zijn inkomen. Het is niet specifiek ónze keuze voor de automaat die zijn stalletje onrendabel maakt, en dat maakt ze dus perfect rationeel: wij sparen enkele centen uit, en we verliezen er niets bij: onze koffie en ons praatje halen we bij Fred. Maar voor elke persoon die doet zoals wij, verdwijnt iets meer van zijn inkomen, en uiteindelijk moet hij zijn zaakje toch opdoeken. En al gauw wordt ook onze pendelkoffie door een automaat geleverd. Voor het menselijke contact dat mee verloren gaat is er echter geen machine.
De juiste afweging
De afweging tussen het commerciële en het sociale domein is niet altijd even helder, zoals Gneezy en Rustichini vaststelden in de crèche in Haifa. Wanneer je financiële prikkels invoert worden sociale motieven overschaduwd. Je zou waarschijnlijk hetzelfde vaststellen wanneer je zou besluiten je kinderen te betalen om mee te helpen in het huishouden: zodra ze doorhebben dat de quid pro quo voor het afruimen of grasmaaien extra cash is, maken deze taken niet langer deel uit van de sociale normen in je familie, en voor elke nieuwe taak zal natuurlijk ook boter bij de vis worden verwacht.
Zoiets zou je de Ryanair-aanpak kunnen noemen: al wat wordt beschouwd als waardevol – je stoel kiezen, een snack of een drankje tijdens de reis, een ingecheckte tas, prioriteit bij het instappen en zo verder — krijgt een prijskaartje.
Betekent dit dat het sociale domein altijd de bovenhand moet krijgen? Natuurlijk niet. Zoals Diane Coyle schrijft, “niemand denkt werkelijk dat het een probleem is wanneer je je schoenen of je koelkast op de markt koopt.” Soms zijn puur commerciële transacties helemaal in orde. Het persistente succes van Ryanair suggereert dat miljoenen passagiers best tevreden zijn met hun supergoedkope vlucht, zelfs wanneer ze moeten betalen voor extra's, eerder dan ze te beschouwen als gunst vanwege de luchtvaartmaatschappij.
Maar het is goed je bewust te zijn van de afwegingen voortvloeien uit verdere commodificatie, en oog te hebben voor wat gebeurt op het immateriële, sociale niveau en niet alleen voor financiële baten. Die twee domeinen met elkaar vergelijken is niet evident, en dat maakt de afweging best wel moeilijk.
Contact met onze medemensen is een belangrijk deel van heel wat commerciële transacties. Hoe meer daarvan verdwijnt, hoe meer we worden als de koude, onemotionele homo economicus. Als we dat willen vermijden, moeten we voorzichtig kiezen.
