Van Hiel stelt meteen waarop het staat: “Dit boek gaat over multicultureel samenleven. Onverdraagzaamheid en racisme worden hier vanuit een psychologisch oogpunt bekeken. Niet: hoe zou de mens zich moeten gedragen? Dat belerend vingertje dat zo vaak gebruikt wordt door moraalridders van allerlei slag zal je hier niet terugvinden. Evenmin zal ik een historische benadering van racisme ontwikkelen, of een economische analyse, of mij uitsluitend beroepen op een theoretisch raamwerk zoals de evolutionaire theorie van Darwin. Maar wel focus ik me op de vraag hoe de mens zich gedraagt wanneer hij omgaat met mensen van verschillende afkomst. Wat beweegt hem, wat denkt hij en hoe voelt hij zich daarbij? De sociale psychologie, mijn vakgebied, voegt daar nog een meerwaarde aan toe: samenleven met anderen is zeker niet alleen een abstract gegeven over percentages en maatschappelijke processen, maar vooral een werkwoord, een gegeven van vlees en bloed, dat wij dagelijks in de praktijk brengen.”
Pokémon
De simpele aanpak spreekt mij echt aan – en velen met mij, denk ik. Het boek brengt rust in de tent. Wij hebben immers zo’n verschrikkelijke bloedhekel aan al dat hitsige gedoe telkens als er weer eens een racistisch ‘incident’ is gebeurd, politici naar de media rennen, op bedeltocht naar het citeren van hun naam en het would-be debat op sociale media dat al heel vlug ontaardt in heuse netwerkverdwazing die in niks moet onderdoen voor de stupide jacht op pokémon.
Moest op de cover van het boek overigens geen relativerend vraagteken worden gezet? Van Hiel plaatst het in ieder geval zonder schroom in het boek zelf en geeft meteen ook het antwoord. “Zijn er mensen die denken dat allochtonen zich niet in onze maatschappij willen inpassen? Antwoord: ja. Worden allochtonen uitgesloten in onze samenleving? Antwoord: ja, dit gebeurt. Denken allochtonen negatief over ons? Antwoord: ja, zo zijn er wel. Besteden we steeds meer aandacht aan samenleven en vinden we het probleem errond steeds belangrijker? Antwoord: ja.”
Racisme is een als een tweesnijdend zwaard. Uit een kleinschalig onderzoek dat Van Hiel zelf uitvoerde, kwam aan het licht dat Marokkanen en Turken ten opzichte van Vlamingen racistischer waren dan andersom. Buitenlands onderzoek bevestigde dat racisme onder leden van etnische minderheden tegenover blanken groter is dan omgekeerd.
Het is nogal wiedes dat er een verband bestaat tussen je eigen rol als slachtoffer van onverdraagzaamheid en discriminatie en je houding tegenover diegenen die daar de oorzaak van zijn. Van Hiel: “Uitspraken zoals ‘Marokkanen zijn ook racistisch’ legitimeren hoegenaamd niet een manier van denken. Racisme komt overal voor en bij iedereen, maar het is wel onze morele plicht om hier zorgvuldig mee om te gaan.”
Onverdraagzaam
“Het ligt gewoon in de menselijke aard om eigen groepen te bevoordelen en andere groepen te benadelen. Discriminatie getuigt van een ondraaglijke lichtheid en is een onderdeel van het leven van de mens.” Een wezen met vaak een zeer hoge dunk van zichzelf. Niets is betrekkelijker dan dat, aldus de auteur. “Wij denken de controle te hebben over ons doen en laten, maar vergeten vaak dat de sociale situatie waarin we ons bevinden eveneens ons gedrag bepaalt.”
“Onverdraagzaamheid ten aanzien van etnische groepen gaat ook samen met onverdraagzaamheid tegenover andere sociale groepen, zoals gehandicapten, psychiatrische patiënten en homo’s. Het is bij wijze van spreken dus ook niet ondenkbaar dat onverdraagzame mensen zelfs marsmannetjes zouden haten. Onverdraagzaamheid is niet gebeiteld, maar het verandert ook niet van de ene dag op de andere, ook al omdat dit verschijnsel ingebed is in ideologische overtuigingen, de manier waarop we denken en zelfs onze persoonlijkheid. Zo is bijvoorbeeld eveneens vastgesteld dat mensen die politiek conservatief of extreemrechts denken, minder van anderen kunnen verdragen.”
Migratieachtergrond
Het gaat in het boek uitvoerig over begrippen uit het leven van alledag en de werkelijkheid die er schuil achter gaat: vooroordelen, onverdraagzaamheid… En natuurlijk ook het verzamelbegrip ‘allochtoon’. Tegenwoordig heeft men het ook weleens over ‘personen met een migratieachtergrond’. Dat klink minder negatief. Het is niet zomaar een spelletje met woorden. “Het zou alvast een goed teken zijn wanneer het woord ‘allochtoon’ niet meer gebruikt wordt”, meent Van Hiel. “Hiermee doel ik niet op het louter uitbannen van het woord op zich, zoals dit bijvoorbeeld in Amsterdam of Gent gebeurde, maar eerder op situaties waarin het woord ‘allochtoon’ niet meer nodig zal zijn om de sociale realiteit te vatten.” Op de werkvloer zijn zowel de Belgische lasser als zijn collega afkomstig uit bijvoorbeeld Turkije elkaars gelijken, want ze oefenen allebei krek dezelfde opdracht uit.
Veilige leefwereld
We moeten echt iets doen tegen racisme en onverdraagzaamheid, meent Van Hiel. Een voor de hand liggende manier is elkaar ontmoeten, een meer dan oppervlakkige ‘goedendagrelatie’ met elkaar opbouwen. “Wie de ander kent, maakt minder ruzie. Men is minder bang van elkaar. Autochtonen en allochtonen hebben immers de neiging om elkaar als bedreigend te ervaren. Dit gebeurt op het vlak van de eigen normen en waarden, maar ook op dat van baten, geld en succes. Op basis van positieve wederzijdse ervaringen vermindert deze schrik. Een andere reden ligt in het feit dat positief contact ons aanzet om de gevoelens en zienswijzen van andere personen te leren begrijpen en in rekening te brengen. We tonen dan meer begrip en leven met elkaar mee. We mogen echter niet naïef zijn. Het is niet omdat we elkaar ontmoeten en met elkaar omgaan, dat deze situaties altijd hartelijk zullen verlopen.”
Natuurlijk kan niemand hiertoe gedwongen worden. “Contact vermijden is geenszins strafbaar. Je doet gewoon je zin, als vrije burger. Echter, dit soort gedrag draagt niet bij tot een warme maatschappij, en wanneer we met z’n allen elkaar ontwijken, wordt het hier niet de meest prettige plaats.” Overigens, door het contact te verstevigen, dragen we ook bij tot een betere sociale cohesie. En criminologen leren ons dat dit bijdraagt tot een veiligere leefomgeving. Dat is dus extra meegenomen.
Cocktail
Van Hiel: “Het tegengaan van racisme en onverdraagzaamheid is één punt, maar structurele maatregelen tegen achterstelling ook. Ongelijkheid is immers het probleem van de 21ste eeuw. Een cocktail van linkse en rechtse recepten is het beste. Op scholen moeten pedagogische leermethoden worden toegepast die meer kansen bieden aan alle kinderen, ook aan hen die uit achtergestelde milieus komen. Help leerkrachten om goed te doen. Aan de andere kant zijn er ook goede rechtse recepten. Wie de kansen niet grijpt, moet achteraf niet te veel jammeren. Dit is altijd zo geweest, in elke maatschappij, en dat zal altijd wel zo blijven.”
“Het grote probleem is dat links en rechts elkaar niet vinden. Naar aanleiding van de aanslagen in Parijs in november 2015 werd dit eens te meer duidelijk. Rechts riep luid dat de opendeur- en pamperpolitiek van links de oorzaak van dit alles was. Links beweerde dat racisme en achterstelling de ultieme oorzaken waren van de aanslagen. Nee, eenheid en eendracht zijn niet bepaald de sterkste punten van onze vaderlandse publieke opinie. Een mens zou al vergeten dat de terroristen de vijand zijn.”
The Boss
In zijn overzicht van de verschillende vormen van racisme neemt Van Hiel zijn lezers mee naar de Verenigde Staten. Om te luisteren en te kijken naar een opname door Bruce Springsteen van zijn American Skin (41 Shots). The Boss heeft dat nummer destijds gecomponeerd ter nagedachtenis van de brutale dood door maar liefst 41 politiekogels van de zwarte Amerikaan Amadou Diallo. Toen die op 4 februari 1999 zijn flat in New York ’s avonds wilde binnengaan, trok hij gewoon zijn portefeuille uit de binnenzak van zijn jas. De politiemensen die zijn identiteit wilden controleren, interpreteerden dit ten onrechte als een poging van Diallo om een wapen te grijpen. Dit dodelijk incident gebeurde toentertijd in het kader van het politiebeleid dat bekend staat als het beruchte zero tolerance.
Wie overigens een beetje de nieuwsberichten uit de Verenigde Staten volgt, weet dat daar geregeld personen worden gedood tijdens incidenten met de politie. Door het maken van een filmpje hebben een aantal bekende Afro-Amerikaanse artiesten als Alicia Keys, Beyonce en anderen deze brutale vorm van racisme recentelijk aangeklaagd.
Alain Van Hiel, Iedereen racist. De multiculturele droom ontleed, Lannoo Campus, 2016, 302 p. Meer info op zijn blog: www.iedereen-racist.be.
