Sennett is in 1943 in New York geboren, van bescheiden komaf en opgegroeid in Cabrini, een zwarte achterstandswijk in Chicago. Als jonge knaap droomde hij ervan een beroemd cellospeler te worden. Een kwaadaardige handblessure maakte een einde aan die droom. Sennett werd een internationaal zeer gewaardeerd socioloog. Dat ook zijn dagelijks ontbijt gestoffeerd wordt met sociologie is niet eens zo’n dwaze gedachte mijnentwege, want hij is gehuwd met Saskia Sassen, eveneens sociologe met faam.
Flexmens
In tegenstelling tot menig al dan niet academisch geschoolde intellectueel is Sennett zijn roots altijd trouw gebleven. Hij deed/doet onderzoek naar en schreef/schrijft over degenen die in de dolgedraaide economische mallemolen tot de groep van minder gegoeden behoren. Al heel vroeg publiceerde hij als één der eersten over de onzekerheden die ontstaan door de flexibilisering van de arbeidsmarkt. Dat is trouwens ook de drijfveer van het actuele sociale protest in Frankrijk dat onder andere gestalte heeft gekregen in Nuit Debout.
Sennett zijn boeken staan niet bol met statistieken, waarmee je alles zou kunnen bewijzen. Hij illustreert zijn bevindingen met alledaagse verhalen uit het leven van de familie Doorsnee. Vaak ook uit zijn eigen persoonlijk bestaan. Of met verrassende en/of grappige verwijzingen naar de literatuur. Zoals deze van Oscar Wilde: "Het probleem met het socialisme is dat het zo veel avonden kost." Waarmee Wilde volgens Sennett eigenlijk alleen maar doelde op ‘het rustig bij elkaar zitten, de tijd nemen om ideeën in te bedden, de druk van de ketel te halen, gewoon tijd met elkaar doorbrengen – het zorgde er allemaal voor dat er informeel commitment aan het gemeenschappelijk project ontstond.’
De reputatie van Sennett wordt nog het best geïllustreerd door Paul Verhaeghe, de welbekende Gentse hoogleraar psycho-wetenschappen. In zijn warm aanbevolen boek over de neoliberale waanzin verwijst Verhaeghe naar liefst vier boeken van Sennett die hebben bijgedragen tot zijn eigen inzicht in de wereld rondom ons. Andere auteurs moeten zich tevreden stellen met slechts één vermelding.
Rituelen
In dit boek analyseert Sennett hoe het publieke domein in verval is geraakt. Het is een thema waarmee hij zich altijd al heeft beziggehouden. Mensen verschillen van ras, etniciteit, religie, sociaal-economische situatie… Die verschillen worden vandaag de dag zodanig uitvergroot dat ze belangrijke knelpunten in de samenleving zijn geworden. Zo wordt onder invloed van het neoliberalisme van langsom meer nadruk gelegd op eenieders eigen identiteit. Op deze wijze wordt de samenleving almaar gecompliceerder en raken we steeds meer van elkaar vervreemd. Dat verhoogt uiteraard de onderlinge spanningen en het gevoel van wij versus zij, wat het op zich nog ingewikkelder maakt. Er wordt meer van ons geëist, maar we zijn ons daar niet altijd bewust van.
In vroegere tijden werden de banden onder mensen gesmeed via talloze rituelen. Sennett heeft het over de middeleeuwse samenwerkingsrituelen in kerken en bij de gilden, over de workshops tijdens de renaissance, de vroegere slavengemeenschappen in de Verenigde Staten, de werkende klassen in het industriële groeiland Engeland, de socialistische bondgenootschappen in Parijs en Wenen. Maar vandaag de dag is van deze verschillende samenlevingsmodellen nog nauwelijks iets terug te vinden.
Dit zijn, stelt Sennett met gedocumenteerde hardnekkigheid, allemaal duidelijke aanwijzingen dat de sociale driehoek van een vlotte samenleving in duigen is gevallen. Die driehoek bestaat uit autoriteit, vertrouwen en samenwerking. De oorzaak dient gezocht in het hedendaagse kapitalisme en ideologisch onderstut door het neoliberalisme. Mensen lijden aan liberalitis. En dat is precies de diepere oorzaak van de almaar toenemende onvrede en spanningen. Voor het samenleven en -werken is het kapitalisme een Bermuda-driehoek.
Nieuwe mens
Sennett: "We hebben in dit boek twee krachten onder de loep genomen waardoor de samenwerking wordt verzwakt: structurele ongelijkheid en nieuwe manieren van werken. Deze krachten hebben psychologisch gevolgen. In de moderne samenleving is een nieuwe persoonlijkheid ontstaan, de mens die niet kan omgaan met de moeilijke, complexe vormen van sociale interactie van de moderne samenleving en zich als reactie daarop in sociaal opzicht terugtrekt. Deze mens verwordt tot een oncoöperatief zelf."
Dankzij de technologische innovatie zijn er nochtans mogelijkheden te over om de muur te slopen die we tussen elkaar optrekken. Zoals de zogeheten sociale media. "Maar die hebben, net als blogs, iets van het oude katholieke theater; het is een soort mis voor een hele massa toeschouwers." Dat is evenwel niet het soort rituelen die Sennett voor ogen staan om de samenhorigheid onder de mensen te bevorderen.
"Op veel sociale netwerken heeft de sociale interactie eigenlijk niet zoveel om het lijf. In cyberspace is het internet van de eenentwintigste eeuw vol lof over mensen die vooral vol zijn van zichzelf: na een half uur ploeteren door een oceaan van blogs en tweets vind ik vooral duizenden individuen die gebiologeerd zijn door hun eigen persoon en die om aandacht schreeuwen. Maar met dezelfde technologie kunnen ook betekenisvollere gesprekken worden gevoerd." Helaas stelt Sennett zeer tot zijn spijt vast dat dit nauwelijks gebeurt.
Het komt er volgens Sennett daartegen voor alles op aan de informaliteit te promoten. Geen sympathie maar empathie. Dat kun je in eerste instantie door je te verplaatsen in het standpunt van de andere. En dat is echt niet zo moeilijk als het lijkt, maar vraagt wel een aantal vaardigheden. "Gebaren door middel van beweging, gezichtsuitdrukking en geluid brengen de sociale driehoek tot leven. Het zijn geen onwillekeurige reflexen, maar zijn aangeleerd; en hoe beter we worden in onze gebaren en bewegingen, hoe intuïtiever en expressiever de informaliteit wordt", is één van zijn aanzetten. Ook alledaagse diplomatie kan helpen. En wie niet luistert kan evenmin een goede babbel maken waarbij iedereen de kans krijgt zijn verhaal te vertellen. Actief participeren bevordert evenzeer die noodzakelijke informaliteit. En even belangrijk is het aanscherpen van een moreel besef.
Dat moreel besef is een van de favoriete onderwerpen van Sennett. Zo was hij vorig jaar, net zoals de meer bekende Amerikaanse econoom en Nobelprijswinnaar Paul Krugman, een van de voornaamste sprekers op een samenkomst die was georganiseerd door de gezaghebbende New York Review of Books. Motto van het gebeuren: wat is er loos met de economie en de economen? Sennett heeft het over de moraliteit van het hedendaagse kapitalisme.
Moraliteit is een wezenlijk bestanddeel is van wat doorgaans als welzijn wordt omschreven. Daar draait het allemaal om. Want zoals Sennett ook in dit boek betoogt: door samenwerking kunnen we de sociale levenskwaliteit verhogen! "Samenwerking is de olie in de machinerie van het dingen-voor-elkaar-krijgen; door te delen met anderen, kunnen we gedaan krijgen wat we zelf niet kunnen."
Dit boek zou wel eens hét manifest kunnen worden voor iedereen die op zoek is naar alternatieve samenlevingspatronen zoals het basisinkomen en de deeleconomie.
Richard Sennet, Samen. Een pleidooi voor samenwerken en solidariteit, 2016, 399 blz.
