Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Het zorgwekkende vertrouwensdeficit

Koen Smets
experts2

Ik mankeer ook de competentie om brood, croissants of aardbeientaart te bakken. Niet dat ik het nooit heb geprobeerd, maar dat leverde toen een object op met de textuur van beton en de smaak van karton. En dat was genoeg om te besluiten dat ik niet voor het bakken ben weggelegd.

En wanneer ik me niet al te best voel, dan heb ik meestal wel een idee van wat er mis is, maar ik geef graag toe dat mijn deskundigheid in het stellen van een diagnose, en het bepalen van een geschikte remedie verwaarloosbaar is.

Toch baart dit mij geen zorgen: de mecaniciens in de garage, de plaatselijke bakker en de geneesheren en -dames in de dokterspraktijk, en dozijnen andere ‘experts’ in zaken waarin ik niet competent ben... Ik vertrouw erop dat ze allemaal degelijk werk voor mij leveren, zonder me te belazeren.

De incompetentie der experten

Is dat wel wijs? Het is alvast duidelijk dat ik een risico neem. Want experts zijn niet altijd zo competent als we wel aannemen. Een recent Atlantic-artikel legt een bedrieglijke stellingname bloot van een gerespecteerd professor in de astrofysica. De academicus had eerder in de New York Times met grote overtuiging verklaard dat er “buitenaardse wezens hebben bestaan”. Eraan twijfelen dat er al flink wat intelligent leven in het heelal is geweest voor wij verschenen, zo stelt hij, “grenst aan het irrationele.” Helaas rust de bewering van de astrofysicus op een roekeloze (en onwetenschappelijke) extrapolatie van het enige bekende voorbeeld van intelligent leven. Wat er uitziet als een solide wiskundig bewijs, is in feite niets meer dan speculatie.

Dit mag een eerder onschuldige illustratie zijn van een onbekwaam expert, maar er zijn meer dramatische gevallen bekend, zoals dat van Roy Meadow. Dat is een (nu geschrapte) pediater die als expert optrad in meerdere rechtszaken van vrouwen die beschuldigd werden van moord op hun kinderen. Zijn twijfelachtige interpretatie van de statistieken omtrent wiegedood deden hem beweren dat de kans op twee opeenvolgende gevallen in dezelfde familie het kwadraat was van de kans op een enkel geval. De kans daarop zou zo veel kleiner zijn (1 op 73 miljoen) dan ze in werkelijkheid is (geschat op 1/100), en zijn analyse leidde tot een ongegronde veroordeling (en tot zijn ondergang).

We moeten uiteraard sceptisch zijn wanneer, zoals in deze twee voorbeelden, deskundigen zich buiten hun vakgebied bewegen. Maar soms zorgt het halo-effect ervoor dat we hen gaan geloven, zelfs wanneer ze peroreren over een onderwerp waarover ze nauwelijks meer over weten dan een willekeurige stamgast op café. Overigens zijn experts zelf niet immuun voor de overconfidence bias en de illusie van superioriteit: het is verleidelijk te denken dat je expertise meer universeel is dan ze in werkelijkheid is.

En ook binnen hun vakgebied zijn experts niet onfeilbaar. Boeken met titels als Hubris: Why economists failed to predict the crisis and how to avoid the next one en talloze artikels hebben breeduit gewezen op het klaarblijkelijk onvermogen van een heel wetenschappelijk domein om de wereld te waarschuwen voor de globale financiële crisis van 2008. Deskundigen kunnen fouten begaan, zoals de kunstkenner die een sculptuur van een middelbare scholier een waarde van $ 50.000 toeschreef, of zoals Cristiano Ronaldo, een wereldvoetbalster die een penalty miste tijdens Euro 2016, of zoals de weersvoorspeller Michael Fish, die in oktober 1987 ongerustheid over een nakende orkaan wegwimpelde, enkele uren voor de ergste storm in Zuid-West Engeland van de laatste 300 jaar de dood van 19 mensen veroorzaakte, en voor omgerekend meer dan 6 miljard euro schade aanrichtte.

Betekent dit dat we moeten ophouden met het vertrouwen van experts? Het is zeker geen goed idee de bakker te vertrouwen met het herstellen van je auto, enkel omdat hij goede koffiekoeken bakt, of een mecanicien met een open hartoperatie omdat hij vaardig is in het ontmantelen en weer in elkaar zetten van een dieselmotor. Maar een economische crisis of een storm niet correct voorspellen is niet noodzakelijk een teken van een totaal gebrek aan expertise. De beste kunst- en voetbalexperts kunnen fouten maken. Echte expertise (in tegenstelling tot de zelfverklaarde variëteit) is een eigenschap die men door ervaring verdient, door een reputatie die de prestaties van de expert accumuleert over een lange periode. Een enkel falen tussen een groot aantal successen hoeft niet op fundamentele incompetentie te wijzen.

Diep, diep wantrouwen

Hoe komt het dan dat er zo’n groot deel van de bevolking de opinies van deskundigen verwerpt, zoals een peiling uitgevoerd in de week voor het Britse EU-referendum, suggereert?

distrust

Eén mogelijkheid is dat experts, wanneer ze de bal misslaan, vaker prominent voorkomen in de media, dan wanneer ze het bij het rechte eind hebben. Man bijt hond krijgt meer aandacht dan hond bijt man. En omdat de meeste mensen niet echt veel experts kennen, zorgt de beschikbaarheidsheuristiek ervoor dat telkens wanneer we aan deskundigen denken, het net diegenen zijn wiens autoriteit in vraag is gesteld die het eerst voor de geest komen. Dit leidt op zijn beurt al snel tot een overhaaste veralgemening: al wat we weten over de weinige experts waarmee we bekend zijn, is dat ze zich vergisten. En dus zijn deskundigen in het algemeen incompetent en onbetrouwbaar.

Redeneren over complexe zaken is moeilijk, en dat verleidt ons tot intuïtieve, impulsieve beslissingen. Vaak worden die ook nog beïnvloed door onze sociale kringen: gedeelde overtuigingen spelen een grote rol in de sociale rechtvaardiging dat we echt bij de groep mogen horen. Zodra we op die basis een positie hebben ingenomen, gaan we ze rationaliseren door op zoek te gaan naar selectieve bewijzen.

En als er dan experts op de proppen komen die het oneens zijn met ons buikgevoel, dan vinden we het veel gemakkelijker hen af te doen als onbekwaam en niet te vertrouwen, dan onze overtuiging in vraag te stellen. De twijfel aan de autoriteit van een deskundige kan verder rijzen wanneer men vermoedt dat ze een specifieke agenda hebben, of dat ze betaald worden door de andere kant in een argument. Twijfel niet enkel aan hun bekwaamheid, maar wantrouw ook de oprechtheid van hun motieven.

Dit zijn aannemelijke mechanismen die kunnen bijdragen tot de erosie van het vertrouwen die uit de peilingen blijkt, maar ze verklaren niet de diepte van het vertrouwensdeficit. Wellicht hebben populistische berichtgeving en verkiezingscampagnes mede het wantrouwen aangewakkerd tot een zorgwekkend peil. Een ontnuchterend voorbeeld: een peiling van net voor het Britse EU-referendum stelde vast dat 46% van de Leave-stemmers (en 30% van de Remain-stemmers) dachten dat de uitslag van het referendum waarschijnlijk gemanipuleerd zal worden.

rigged

Maar populisme kan enkel voet aan de grond krijgen bij een bevolking die zich uitgesloten voelt. Branko Milanovic schetst enkele grondoorzaken, en in het Westen ziet hij vooral de ongelijke manier waarop de baten van de economische groei werden gedeeld in de laatste decennia. Dat is waarschijnlijk waar het schoentje echt knelt.

We hebben deskundigen nodig om ons te helpen bij taken waarvoor we zelf niet de competentie hebben: auto’s herstellen, brood bakken, ziekten en verwondingen genezen,... En in een goed functionerende democratie hebben we experts nodig om ons te helpen bij het bepalen hoe onze gemeenschap moet worden bestuurd, en om na te denken en te adviseren over het beleid dat moet worden gevoerd dat onze maatschappij vorm geeft. We kunnen dit niet allemaal zelf doen, net zomin als we zelf onze auto kunnen herstelen, of kanker of een gebroken been kunnen behandelen.

Maar dat vereist een vertrouwen in die deskundigen. Het vertrouwensdeficit in politici, academici, economen, leiders uit de zakenwereld, denktanks zoals het Institute for Fiscal Studies en organisaties als de VN en het IMF – zoals de Yougov peiling illustreert – is een intense dreiging voor elke democratische samenleving. Om dat deficit te overwinnen moet hoe dan ook het gedeelte van de bevolking dat zich buitengesloten voelt weer aansluiting krijgen met de rest van de maatschappij. En dat is een uitdaging die we, ironisch genoeg, aan experts zullen moeten toevertrouwen.

LEES OOK
Stephen Coleman / 08-07-2022

De democratie moet lessen trekken uit de val van Boris Johnson

Zijn regeerperiode en vertrek werpen pertinente vragen op over democratische waarden en instellingen.
Boris Johnson
Jan Walraven / 30-06-2018

De keuze van Apache #6

Onze redactie kiest elke zaterdag de artikels van de voorbije week die je moet gelezen hebben uit binnen- en buitenlandse media. Met deze week precariteit als spektakel, grof geld…
daniel-van-den-berg-545349-unsplash
Koen Smets / 26-08-2016

Stemkronkels

Brexit: hoe een democratisch proces of kiessysteem toch tot ondemocratische consequenties kan leiden.
25329923254_2f8d66ba72_k