Het internationale experten-panel over klimaatverandering (IPCC) publiceerde vorig jaar haar 5de rapport, ditmaal met harde bewijzen dat broeikasgassen wel degelijk verantwoordelijk zijn voor ‘global warming’ en klimaatsverandering. Daarenboven worden wetenschappers met de dag pessimistischer in hun prognoses. Het pakijs smelt veel sneller dan verwacht. De oceanen verzuren en warmen sneller op dan verwacht en de verstoring van het klimaat is veel omvangrijker dan ooit voorspeld werd. Reeds vandaag zitten we met een temperatuurstijging van +0,8°. Van de 10 warmste dagen van de laatste 100 jaar situeren er zich 9 in de … 21ste eeuw.
Ondanks dit alles doen de onderhandelingen ter voorbereiding van COP21 het ergste vermoeden. De laatste versie van het ontwerpprotocol dat in Parijs wordt voorgelegd, vermeldt enkel ‘vrijwillige engagementen’ zonder melding van middelen noch kalender. Volgens het IPCC moet er tegen 2050 een vermindering van 60 à 80% van de uitstoot in CO2 plaats vinden, willen we de boel onder controle houden. Toch worden staten enkel verwacht met vrijwillige engagementen naar Parijs te komen. Van een protocol met bindende engagement is er zelfs geen sprake. Uiteraard is het niet minder schandalig dat België er zelfs niet toe komt vrijwillige engagementen kenbaar te maken.
Zoals het er vandaag uitziet blijft iedereen ver onder het noodzakelijke niveau van CO2-reductie en zullen we tegen het einde van de eeuw met een temperatuurstijging van minstens +3° opgezadeld zitten. Blijkbaar heeft men alle vertrouwen in technologische oplossingen zoals het stockeren van CO2 in de diepzee, het spuiten van chemische stoffen in de atmosfeer om regen te veroorzaken of het ontwikkelen van genetisch gewijzigde gewassen… Voorwaar geen geruststelling zou ik zeggen.
Wat betekent de klimaatcrisis?
In een notedop: indien er geen dringende maatregelen genomen worden die de uitstoot van CO2 en andere broeikasgassen drastisch verminderen zijn we goed onderweg om een gemiddelde temperatuurstijging van 4° Celsius of meer te ondergaan. De stijging zal groter zijn naarmate men zich dichterbij de Noord of Zuidpool begeeft. In steden zoals New York of Kopenhagen zal de temperatuur makkelijk met 8° stijgen. Sommige zomerdagen zal het 45° graden zijn in Brussel en 50° in Parijs. Massaal verbruik van airco zal voor stroompannes zorgen. Koude- én hittegolven zullen dé ‘stresstest’ worden voor alle grootsteden van het noordelijk halfrond. Tienduizenden mensen zullen gedurende lange tijd vastzitten in de metro. Er zullen geen liften meer functioneren; de frigo’s zullen in panne vallen en duizenden gestockeerde kubieke meter etenswaren zullen verrotten. Uiteraard zullen de rijksten altijd over krachtige generatoren beschikken. Hun supermarkten en private hospitalen zullen nog steeds draaien. Maar de meerderheid van de bevolking zal moeten vechten … om te overleven. Letterlijk en figuurlijk.
De klimaatcrisis betekent ook grotere en wispelturige weerschommelingen. Nog meer dan nu het geval is. Ook in de maand april kan de temperatuur 45° benaderen terwijl in november stortregens grote overstromingen zullen veroorzaken. De kusten van Noord-Amerika en Azië zullen jaarlijks geteisterd worden door orkanen of tsunami’s. De orkaan Katarina, die in 2005 New-Orleans trof, was reeds het gevolg van het gestaag opwarmen van oceaanwater in de Golf van Mexico. De cycloon Yolanda van 2013 was een orkaan die het maximale niveau 5 overtrof en aan de noordelijke kust van de Filipijnen dood en vernieling heeft gezaaid. Bijna twintigduizend mensen stierven terwijl de habitat van een half miljoen kustbewoners werd vernield.
In regio’s waar kropgewassen geteeld worden, zullen de opeenvolgende droogtejaren de samenleving totaal ontwrichten. Een beetje zoals recent gebeurde in Syrië. Van 2009 tot 2011 werd dit land geteisterd door langdurige droogte, wat op zijn beurt misoogsten en een grootschalige plattelandsvlucht veroorzaakte. De Arabische lente van 2011 was trouwens een rechtstreeks gevolg van piekende broodprijzen en de onverschilligheid van de autoritaire regimes jegens het leed van miljoenen mensen. In feite zouden we moeten inzien dat de bijna 4 miljoen vluchtelingen die Syrië hebben verlaten zowel oorlog- als klimaatvluchtelingen zijn…
Niets nieuw onder de (brandende) zon. De Sahel-landen werden reeds in de jaren ’90 getroffen door toenemende uitdroging. Op 25 jaar tijd werd het regenseizoen van zes tot twee maanden gereduceerd. Het Tsjaad–meer was in de jaren ‘60 liefst 25.000 km2 groot, vandaag amper 1.300km2
[1]
. Een gevolg van intensieve irrigatie en klimaatsverandering. Daar waar er vroeger 30 miljoen inwoners leefden van landbouw en visvangst heeft vandaag twee derde hun toevlucht elders moeten zoeken. In Somalië, Darfoer, Tsjaad, Niger en Noordelijk Kenia verschroeide de landbouw grotendeels en verdween de veeteelt, gevolgd door honger, volksverhuizingen en uiteindelijk een opeenvolging van burgeroorlogen.
Van het één komt het ander
Al deze cases wijzen op het feit dat een klimaatcrisis nooit geïsoleerd optreedt maar zich integendeel zeer snel vertaalt in een sociaaleconomische en politieke crisis. Reeds stellen we vast dat een hitte- of koudegolf armere en kwetsbare bevolkingsgroepen (ouderen, zieken) harder treft. De luchtvervuiling ten gevolge van fijn stof treft ook veel meer wijken of steden waar verpauperde bevolking woont en werkt. Bodemverontreiniging en vuilnis komen dan weer terecht in de derde wereldlanden. In de VS vinden we deze terug in de omgeving van etnische en gediscrimineerde gemeenschappen, wat het begrip van environmental racism ofte ecologisch racisme zeker rechtvaardigt. De klimaatcrisis verscherpt de ongelijkheid en structurele onrechtvaardigheid, zoveel is zeker. Toch blijft ze een kwestie die de hele mensheid aanbelangt.
Een ‘runaway’ dreigt
Indien uitstoot van broeikasgassen volgens de huidige trend blijft toenemen, doen we allemaal een sprong in het onbekende. Een temperatuurstijging van +2° overschrijden, brengt ons in de nabijheid van een rampzalig runaway-scenario. Dergelijk scenario betekent dat er onomkeerbare veranderingen optreden die niet meer onder controle te brengen zijn. Bij een temperatuurstijging van meer dan +2° Celsius zal in Canada en Rusland de Permafrost op grote schaal ontdooien en miljoenen kubieke meter methaan in de atmosfeer loslaten. Methaan blijft minder lang actief maar heeft anderzijds een sterker broeikaseffect. De bevroren ondergrond heeft ±1.700 miljoen m3 gevangen gehouden
[2]
. Maar sinds enkele jaren komt elke zomer steeds meer methaan vrij, getuige hiervan de talloze enorme kraters (foto). Het ontdooien van de Permafrost kan de ijskap bovenop Groenland doen smelten en dan stijgt het water met 7 à 8 meter… Dergelijk scenario is geen science fiction. We weten enkel niet of deze catastrofe vermeden zal worden.
Onvoorspelbare timing
Niemand kent de timing van de klimaatcrisis. Ze heeft veel weg van een stille ziekte, zoals een nieraandoening die men enkel ervaart wanneer het te laat is. De klimaatcrisis ontwikkelt zich zeer traag in het begin. Dit stadium zijn we reeds voorbij. In de Alpen bevindt het ‘thermisch nulpunt’ in de zomer zich op 5.000 meter – dat is 200 meter hoger dan de Mont-Blanc – daar waar het enkele jaren geleden boven 3.500 meter opnieuw begon te vriezen. We worden gewaar dat seizoenen heel grillig zijn geworden. Maar we zien nog niet welke ingrijpende impact dit kan hebben indien zich dit jaar na jaar blijft doorzetten. Mensen die vandaag de 60 voorbij zijn, zullen van de effecten van de klimaatcrisis weinig merken. Maar de huidige jeugd en de kinderen daarvan zullen er midden in terecht komen.
Overleven in tijden van schaarste
In haar boek The Shockdoctrine laat Naomi Klein zien hoe de wereldelite van superrijken handelt in tijden van crisis. Meedogenloos wentelen zij systematisch de gevolgen af op de samenleving. Wij betalen de crisis intussen al zes jaar en indien alles volgens het schema van de Europese instellingen verloopt, zullen we dit nog blijven doen tot … 2030! We kunnen dus met enige zekerheid stellen dat in geval van een open klimaatcrisis de huidige façade-democratie in de kast zal worden opgeborgen. De toprijksten zullen een hightech dictatuur installeren om voor zichzelf en een kleine minderheid van lakeien en slippendragers toegang te garanderen tot gezond voedsel, energie, water en al wat schaars is geworden.
In het boek Five Days at the Memorial beschrijft Sheri Fink wat er is gebeurd in New Orleans nadat Katarina de stad onder water had gezet. Het leger gaf bevel tot evacuatie van de stad. Het Memorial-hospitaal stond ook onder water en de blanke verpleegsters en doctors verstijfden van angst toen ze Afro-Amerikanen met de onderbuik in het water zagen zoeken naar familie of voedsel. Geruchten van plunderingen deden de ronde. Niemand wou achterblijven en niemand kon zich inbeelden patiënten achter te laten. Toch waren er enkele tientallen patiënten te oud of te zwak om per boot geëvacueerd te worden. Ze waren ook te gezond om vanzelf te sterven… De directie van het (private) ziekenhuis gaf de instructie om deze patiënten dodelijke inspuitingen toe te dienen en dan achter te laten.
Het verhaal van deze menselijke tragedie helpt je begrijpen hoe mensen kunnen handelen tijdens een klimaatcatastrofe. Katarina was geen al te sterke orkaan. Er vielen ‘maar’ 2000 doden en de geweldplegingen waren ondanks alles beperkt. Toch schetst het boek vrij accuraat hoe mensen beginnen te handelen in crisissituaties. Grenzen worden verlegd. Mensen doen zaken die ze in andere omstandigheden nooit zouden doen. Je kan jezelf niet inbeelden een dodelijk spuitje toe te brengen. Maar je zou misschien wel die andere doctor kunnen zijn die op de hoogte was van deze plannen en het hospitaal verlaten heeft zonder te protesteren. Je zou de man kunnen zijn in het bootje die geen vragen stelt over eventueel achtergebleven patiënten. Of je zou iemand kunnen zijn die gedurende vier dagen een familielid hielp te verzorgen maar toch vertrokken is en zich uiteraard nooit vergeeft een naaste in de steek gelaten te hebben.
Eco-fascisme
Indien we in de toekomst met een globale open klimaatcrisis geconfronteerd worden zullen dergelijke situaties zich voordoen, niet tien of twintig keer, maar constant en op heel veel plekken tegelijkertijd. Dergelijke traumatiserende ervaringen zullen miljoenen mensen veranderen tot wezens met een zeer beperkte capaciteit van medeleven of menselijkheid. Het zal ‘ieder voor zich’ zijn waarbij ruwe overlevingsstrategieën de bovenhand zullen halen op een inclusieve maatschappij. Het draagvlak voor democratisch overleg met gedeelde oplossingen en wederzijdse beperkingen zal eroderen. Het kapitalisme zal zich achter hoge muren rechthouden, beschermd door drones en allerlei vormen van bewakingsapparatuur. Miljoenen mensen zullen moeten overleven in onleefbare situaties zoals we dit in de talrijke dystopische science fiction films kunnen zien. Dergelijke toekomst mag terecht apocalyptisch genoemd worden, wat ongetwijfeld allerlei religieuze denkbeelden zal heractiveren (ook dat nog).
Een onleefbaar kapitalisme
Sommigen stellen dat we moeten kiezen tussen ‘de aarde of het kapitalisme’. Ik deel deze opvatting niet. Ze is volgens mij fundamenteel verkeerd. Het ecosysteem ‘aarde ‘ bestond reeds miljoenen jaren voor de Homo Sapiens verscheen. De aarde zal hoe dan ook blijven bestaan, al verdwijnt de mensheid van de aardbol. Nieuwe evenwichten zullen tot stand komen met een zeer beperkte en aangepaste biodiversiteit.
De échte keuze waarvoor we staan is veel directer: ofwel kiezen we voor een leefbare en duurzame wereld ofwel ondergaan we een doldraaiend kapitalistisch systeem, gebaseerd op blind winstbejag en permanente roofbouw waarbij het overleven van steeds meer mensen onmogelijk wordt gemaakt. Deze tweede optie is er één waarbij een negatieve spiraal eerst de beschaving aantast en daarna enkel nog ruimte overlaat voor barbarij of één of andere eco-fascistische dictatuur die zich in naam van ‘moeder aarde’ zal moeten handhaven…
De vraag waarom we mogen wakker liggen van het klimaat kent een eenduidig antwoord: omdat niemand een one way ticket voor dergelijke toekomst wil. Ik niet. Jij niet. En niemand die je graag ziet, zoals bijvoorbeeld de kinderen van je kinderen. Hierover bestaat vandaag groeiende consensus. De ontkenning heeft echter plaats geruimd voor een hoge graad van banalisering. Maar ook dit helpt ons geen moer vooruit. We verliezen kostbare tijd en blijven in de marge knoeien.
Radicaal realisme
Een eco-socialistische visie op de klimaat crisis onderscheidt zich in eerste plaats door haar radicaal realisme. De realiteit van deze crisis is radicaal in de zin dat ze steeds ingrijpender zal worden. Dit moet onder ogen gezien worden! Een eco-socialistische visie zoekt naar de wortels van het probleem, zijnde het grootschalig gebruik van fossiele brandstoffen. Aldus wordt ook de enige remedie aangewezen: we mogen de komende decennia maximum 20% van de gekende olie, gas en steenkoolreserves gebruiken. De rest moeten we onder de grond laten. Driekwart van de broeikasgassen zijn ofwel het gevolg van intensief gebruik van fossiele brandstoffen voor transport, of worden gebruikt voor het opwekken van elektriciteit, voor de industriële productie en het verwarmen van gebouwen en huisvesting. Samen met de industriële landbouw en veeteelt benaderen we 4/5 van de totale uitstoot van CO2. Er is bijgevolg nood aan een snelle en grootschalige omslag naar hernieuwbare energiebronnen zoals zonne- en windenergie.
Eco-socialisten maken de juiste diagnose en wijzen op de obstakels om veranderingen door te voeren. Ik zet de drie voornaamste op een rijtje:
1) Neoliberalen herhalen al dertig jaar dat de markt alle problemen aankan. Vermarkting, concurrentie en winstbejag zouden zaligmakend zijn. Het omgekeerde is waar. Zonder regulering, sanctionering en overheidsinterventie zal er niets gebeuren. Indien er een grootschalig overheidsprogramma wordt uitgewerkt om de klimaatcrisis aan te pakken, zal de bevolking hetzelfde willen om het afkalven van zorg, onderwijs en sociale zekerheid stop te zetten. Indien de overheid de klimaatcrisis doortastend aanpakt zal het neoliberale geloof in de markt even snel afkalven. Willen neoliberalen hun crisismanagement verderzetten en de 99% doen opdraaien voor de onfatsoenlijke hebzucht van de one percenters, dan zullen zij elk doortastend overheidsingrijpen inzake klimaat saboteren.
2) Multinationals vormen een tweede groep van tegenstanders. Onder de tien grootste multinationals ter wereld bevinden zich zes oliemaatschappijen, twee automobielconstructeurs plus Walmart, niet alleen de grootste supermarktketen ter wereld maar ook diegene die het meest uit China laat importeren. Deze multinationals teren op het gebruik van fossiele brandstoffen. De geglobaliseerde ‘vrijhandel’ steunt op de transfer van productie naar lage loonlanden. Het afleggen van grote transportafstanden is een afgeleide hiervan. De weerstand van de multinationals tegen een globale omslag naar hernieuwbare energiebronnen wordt ingegeven door het blinde winstbejag en de onstuitbare drang om de kapitaalsaccumulatie op een hoger niveau te brengen. Bijgevolg geven zij miljoenen uit aan lobbywerk en/of corruptie en zorgen zij ervoor dat nationale wetgeving of Europese richtlijnen een lege huls blijven. En passant vervalsen sommigen de ecobalans van hun dieselmotoren…
3) Een derde obstakel in het remediëren van de klimaatcrisis is de kost van een doortastend beleid. In de globale economische oorlog ondersteunt elke nationale staat de kapitalisten van ‘eigen bodem’. Bovenop aanhoudende fiscale en sociale dumping krijgen we de ingebakken onwil om aan de klimaatcrisis meer dan de concurrenten te spenderen. Sinds de financiële crisis van 2008 is de globale concurrentiestrijd zo hard geworden dat men niets zal aandurven dat enige achterstand kan veroorzaken tegenover de concurrerende landen. De remedies mogen ondernemingen of de overheid niets kosten en daarom gelooft men in regeringskringen maar al te graag in een ‘groen kapitalisme’. De klimaatcrisis biedt opportuniteiten, ‘hoeft geen kost’ te zijn. Als het dan toch zover komt krijgt het gepeupel de factuur op haar bord terwijl een logistieke multinational zoals Katoennatie gepamperd wordt met allerlei kortingen. Onrechtvaardig zei U?
Groene omwenteling
Sommige ecologisten wijzen in de eerste plaats het menselijk gedrag met de vinger. Natuurlijk is dit problematisch. Maar heel wat mensen hebben geen andere keuze. Biogroenten zonder pesticiden kosten makkelijk 30 % meer. Organisch kleding idem dito. Gaan werken met de fiets kan je enkel binnen een straal van enkele kilometers. Dergelijke culpabiliserende aanpak zet de facto de grote vervuilers uit de wind en verhindert ons een draagvlak te scheppen voor brede maatschappelijke mobilisaties.
Eco-socialisten verdedigen in de eerste plaats een structurele aanpak waarbij de noodzakelijke middelen en macht worden aangewend zodat problemen bij de wortel worden aangepakt. Geen culpabiliserende campagnes waarbij degrowth worden gepromoot bij consumenten. Eco-socialisten zijn tegen straffende ecotaksen maar voorstander van een sociale, ecologische en politieke omwenteling waarbij vanuit de overheid, komaf wordt gemaakt met de afhankelijkheid ten opzichte van fossiele brandstoffen. Natuurlijk is het ‘klein verzet’ belangrijk en moeten allerlei lokale alternatieven gesteund worden. Maar de schaal waarop (snel) gehandeld moet worden laat het niet toe te wachten tot al deze micro-sociale initiatieven uitgroeien tot op het niveau waar ze een significante impact zullen hebben.
Het roer omgooien
Nog voor 2020 moet er een kentering ingezet worden willen het volume van CO2 uitstoot met 60 à 80% verminderd hebben tegen 2050. Emissierechten hebben hun inefficiëntie aangetoond. De emissiezwendel heeft multinationals miljoenen opgeleverd terwijl de totale uitstoot geenszins werd gereduceerd. Daarom moet het roer radicaal omgegooid worden. Dit kan enkel indien we zowel van onderuit, door middel van brede maatschappelijke mobilisaties krachtsverhoudingen wijzigen en indien politieke instellingen, zeg maar de overheid, een ingrijpend beleid voeren. We bekijken beide aspecten van naderbij.
1. Vandaag bevinden we ons in de aanloop voor de mobilisaties naar Parijs. Op 29 november worden er honderdduizenden betogers verwacht in Parijs. De Klimaatcoalitie mobiliseert in heel België. De Climate-Express tracht 10.000 mensen naar Parijs te vervoeren. Dit verdient alle steun. Toch hebben we meer nodig. Alle sociale bewegingen zouden zich over de klimaatcrisis moeten bekommeren, ook en vooral het ABVV en het ACV. Er is een convergentie nodig tussen het sociaal verzet tegen de besparingen en de klimaatactivisten. Bruggen bouwen gebeurt via samenwerking en deze verloopt vlotter wanneer er campagne wordt gevoerd rond gemeenschappelijke eisen en voorstellen. Vanuit Eco-socialistisch oogpunt is het evident dat het streven naar klimaatjobs deze brugfunctie kan vervullen. Vandaag verbrast de federale regering jaarlijks om en bij de 10 miljard euro aan loonsubsidies zonder veel zekerheid op bijkomende tewerkstelling. Vandaag kost de terugbetaling van een overheidsschuld – die we van de banken hebben geërfd – ettelijke miljarden per jaar. We zouden deze geldsommen beter inzetten in een grootschalig plan dat hernieuwbare energie, groene mobiliteit, duurzame huisvesting betreft. Volgens grove ramingen kunnen er 200.000 kwaliteitsvolle banen gecreëerd worden. Voldoende om een jonge generatie werklozen aan de slag te brengen.
2. Elk product, elke dienstverlening, elke menselijke activiteit kan vandaag perfect gewikt en gewogen worden inzake ‘klimaatafdruk’. De hoeveelheid CO2 die productie en het transport vergen, kan verrekend worden. Men kan opteren om een ‘equivalent’ aan bossen te planten maar deze aanpak is van korte adem. Het globale bosoppervlak is aan het verminderen en de uitstoot van CO2 stijgt zodanig dat deze compensatie nooit zoden aan de dijk kan brengen. Indien de volledige klimaatvoetafdruk in de prijs wordt verrekend – bvb via ecotaksen – dan dreigt in vele gevallen een hartstilstand van de economie. Daarom is het beter de afbouw van CO2 te plannen met een kalender en regelmatige audits; met eventuele sancties of extra-belastingen bij overtreding en eventuele vrijstelling voor ontwikkelingslanden die tot dusver maar voor 2% van de CO2 uitstoot verantwoordelijk zijn. Om deze aanpak te veralgemenen doen we er goed aan een soort ‘groene regel’ een grondwettelijk karakter te geven. Deze ‘groene regel’ stipuleert dat fossiele brandstoffen steeds minder mogen worden gebruikt als het jaar voordien, en dat elke menselijke activiteit moet garanderen dat de volgende generaties zich ook in een leefbare omgeving kunnen ontplooien. Elke structuur, onderneming of entiteit zal bijgevolg een CO2-balans voorleggen en zich engageren tot verdere verlichting van haar ecologische voetafdruk.
Steeds meer mensen beseffen dat het ecologisch vraagstuk ons met de limieten van de huidige consumptiemaatschappij confronteert. Ofwel wordt er verder geproduceerd in functie van winsten, met een stresserende productie en dwangmatige en ongezonde consumptie, ofwel opteren we ervoor maatschappelijke activiteiten te bevrijden van deze destructieve logica. De klimaatcrisis vraagt ons ‘anders te gaan leven’. Willen we dit waarmaken vergt dit andere waarden en een andere rationaliteit. Een goed leven voor iedereen vergt niet ‘steeds meer’ maar vooral anders en beter. Buen vivir ofte het goede leven zoals onze Latijnsamerikaanse vrienden stellen. Voor sommigen vertaalt dit zich in ‘veel minder’ en voor anderen eindelijk in ‘voldoende’, en dit alles via een democratische besluitvorming waar niets of niemand – ook niet multinationals of banken – aan mag ontsnappen.
Dit artikel is zeker schatplichtig aan Maxime Combes en Jonathan Neal.
[1]
