Het tijdstip waarop een epidemie werkelijk begint is moeilijk met zekerheid te bepalen. Een eerste opvallende feit was echter alvast een tweet van een bekend journalist die reageerde op de vraag van de verzekeringskoepel Assuralia om het "gegarandeerde rendement" in lijn te brengen met de typische obligatierente. Dit werd prompt gevolgd door een iets minder bekende journalist. Daarop volgden een reeks andere tweets, o.m. van een econoom op de studiedienst van een oppositiepartij, die verontwaardigd verwezen naar het rendement van pensioenfondsen. De mooie zegswijze "niet gehinderd door enige kennis van zaken" lijkt hier van toepassing: een groepsverzekering (waarin een resultaat wordt gewaarborgd) en een pensioenfonds (waarin geen garantie ter sprake komt) zijn namelijk twee verschillende zaken. Stefaan Michielsen legde helder uit waarom de hoge gewaarborgde rente onrealistisch is, maar ook daarna nog duurde het een tijdje eer de furie ging liggen.
Op zoek naar bevestiging
Dit kon een simpel geval zijn van confirmation bias, de tendens die we allemaal hebben om in de beschikbare feiten net diegenen te herkennen die precies onze bestaande mening steunen, en al wat ertegenin gaat te negeren. Wie ervan overtuigd is dat vrouwen slechtere bestuurders zijn dan mannen zal zich niet laten leiden door de statistieken (die het tegendeel aantonen) , maar door die gevallen waarin een dame blijk geeft van bedenkelijke verkeerskunde, en gemakshalve de gevallen over het hoofd zien van voorbeeldig gedrag van vrouwelijke chauffeurs, net als situaties waarin mannen als gekken rijden. Verzekeraars zitten, mede door het feit dat ze net als bankiers deel uit maken van de financiële sector, wat in het verdomhoekje, en daardoor zijn al hun handelingen en uitspraken a priori verdacht, geïnspireerd als ze zijn de eigen winst te verhogen ten koste van de weerloze, burger.
Maar hier leek toch meer aan de hand te zijn: wat drijft intelligente mensen ertoe zo ongenuanceerd en impulsief te reageren? Was er een nefaste invloed aan het werk die onze vatbaarheid voor de confirmation bias versterkt? Er doken namelijk meer voorbeelden op. Er was het proces rond de corruptiezaak Glenn Janssens, waarbij 12 van de 13 beklaagden een minnelijke schikking troffen met het parket. Ze “kochten hun proces af” vonden de verzamelde media. "Klassengerecht!" gonsde het op Twitter. Maar er is, zoals zo vaak, ook een andere kant aan dit verhaal: professor strafrecht Raf Verstraeten vertelde aan Els Aeyels hoe een minnelijke schikking werkt. De wat snelle conclusie dat het hier om klassenjustitie lijkt dan toch wat minder overtuigend.
Er was de commotie rond het racisme in de dienstenchequebedrijven – ook hier weer verbolgenheid alom: opgewonden twitteraars en journalisten riepen om onmiddellijke actie van de overheid, die via mystery calls het racisme zou moeten in de kiem smoren. Een eenzame poging van Jan Denys om wat nuance in het debat te brengen werd op haar beurt verkeerd geïnterpreteerd door een verontwaardigde populaire blogger. Er was het vreemde geval van een professor met – volgens mijn ervaring – een stevige reputatie als scepticus, die om een onverklaarbare reden de resultaten van een peiling op de BBC website naar de attitudes van Britse moslims niet alleen op een merkwaardige manier interpreteerde, maar zelfs ronduit verkeerd las. (De originele tweet waarin werd beweerd dat 27% van Britse moslims de aanslagen op de redactie van Charlie Hebdo steunden, is intussen verwijderd, maar in een volgende tweet lijkt de conclusie van de professor evenmin overeen te komen met wat de peiling vertelt).
En er was tenslotte opnieuw de bekende journalist van enkele paragrafen geleden, die een weinig ophefmakend artikel over de onvrede binnen de VRT-nieuwsredactie rond de stijl van hoofdredacteur Björn Soenens als een teken zag dat “politici eventjes zullen zeggen welk soort nieuws ze willen” – ondanks het feit dat het artikel vermeldt dat twee politici van de regeringspartijen vinden dat “de VRT de kwestie binnenshuis moeten oplossen”.
Groot gevaar: selectiviteit!
Mogelijk ben ik zelf ten prooi gevallen aan de confirmation bias: omdat ik geloof dat iedereen er voortdurend mee geplaagd zit, zie ik er natuurlijk overal tekenen van. Of misschien is het gewoon toeval dat op vier dagen tijd er vijf prominente voorbeelden zijn van die tendens, en functioneert ons denken volgende week weer geheel zoals het hoort?
Wat rondom ons gebeurt is van een grote complexiteit. We proberen er zin aan te geven door de puntjes te verbinden tot meer behapbare patronen, maar er zijn zo kolossaal veel puntjes dat we er eigenlijk om het even wat van kunnen maken: al wat we moeten doen is selectief zijn, en die puntjes negeren die niet in ons kraam passen. Op zoek naar een simpele manier om de wereld te mappen, is eenvoud erg aantrekkelijk. Al wat bevestigt wat we al geloven waar te zijn is een stuk makkelijker om te verwerken dan feiten en observaties die ons geloof en onze opinies in vraag stellen.
Het verkeerd projecteren van een beperkt aantal feiten op een complexe realiteit gebeurt ook in de economie, maar ook daar vindt cherry picking plaats – het gebruik van selectieve data om een hypothese te steunen. De economie levert echter ook een mechanisme om ons te verweren tegen de nefaste effecten van de confirmation bias.
Economische beleidsmaatregelen hebben immers voordelen en nadelen die tegen elkaar moeten worden afgewogen – net als hun tegenpolen. Ook in economische transacties zijn er altijd twee kanten: hoe kan het dat zowel de verkoper als de koper van een pakket aandelen beter af zijn? Er zijn zelden absolute voordelen of nadelen. Wat we zien als voordeel of nadeel, als goed of slecht, als juist of fout, hangt af van ons oordeel – en dat hoeft niet hetzelfde te zijn als dat van anderen.
Groter gevaar: vooroordelen!
Daar is niet noodzakelijk iets mis mee, maar wanneer we niet ons oordeel, maar onze vooroordelen bepalend laten zijn, dan zitten we wel met een probleem.
Als we ophouden ons af te vragen waarom we ervan uitgaan dat verzekeraars gangsters zijn, waarom een minnelijke schikking noodzakelijk klassenjustitie betekent, waarom we denken dat racisme door simplistische maatregelen kan worden bestreden, waarom we automatisch denken dat grote aantallen moslims zich verheugen in geweld tegen onze waarden, en waarom we geloven dat politici erop uit zijn om de nieuwsverslaggeving te manipuleren – dan is ons probleem niet beperkt tot eenvoudige confirmation bias, want we beperken ons niet tot een selectieve lezing van de feiten, maar we zijn bezig de feiten zelf te vervormen.
Economisch denken kan ons helpen dit te vermijden: we kunnen ervoor kiezen onze aandacht te richten op datgene wat in strijd lijkt te zijn met wat we geloven. Wat als de verzekeraars nu eens een punt hebben? Wat als een minnelijke schikking geen straffeloosheid betekent? We leren meer van wat niet past in ons kraam, dan van wat enkel bevestigt wat we al denken te weten. We leren meer van diegenen die er een andere mening op nahouden, dan van hen die ons geloof en onze vooroordelen delen en versterken.
Dus, als – ALS – u dit stukje kunt appreciëren, dan hoop ik dat dit niet het geval is omdat u het met mij eens bent, maar omdat u het niet (helemaal) met mij eens bent. Want dat betekent dat ik u geholpen heb iets te leren, eerder dan enkel uw confirmation bias microbe te voeden.
