In Engeland en Wales trof de ziekte in de jaren 1950-1960 jaarlijks gemiddeld zo’n 500.000 mensen, maar na de introductie van het mazelenvaccin in het VK in 1970 nam het aantal gevallen dramatisch af. Dankzij dit vaccin zou de ziekte nu eigenlijk tot het verleden moeten behoren, maar dat is niet het geval. Na het eerste succes in het terugdringen van de ziekte begon het enthousiasme voor het vaccin af te nemen, wat Roald Dahl in 1986 bewoog tot het schrijven van een emotionele open brief aan de Britse bevolking.
En ook nu nog zijn er, ondanks de klaarblijkelijke veiligheid en effectiviteit van het vaccin nog steeds ouders die hun kinderen niet laten immuniseren. Dat heeft consequenties: bijvoorbeeld de recente opflakkering van mazelen in de VS met meer dan honderd gevallen, die volgt op het recordaantal gevallen in 2014 (sedert het elimineren van de ziekte in 2000).
Wat is hier aan de hand? Rationele ouders zouden toch zonder meer moeten kiezen voor de vaccinatie van hun kinderen?
Zalig niets doen
Er zijn meerdere redenen waarom sommigen zich verzetten tegen het toedienen van het vaccin, maar wellicht de meest fundamentele is de zogenaamde omission bias. Dit is de neiging die we hebben om een expliciete handeling die tot een schadelijk gevolg leidt als slechter te beoordelen dan een nalatigheid met exact hetzelfde gevolg. Een klassiek voorbeeld hiervan is het trolleyprobleem (dat al eens eerder aan bod kwam), maar ook andere experimenten suggereren het bestaan van deze bias.
In één van de scenario’s uit een studie van Penn University treden twee tennissers op, John en Ivan, beiden finalisten van een toernooi. Ivan, die ruimschoots de betere speler is, is allergisch aan cayennepeper. Wanneer beide spelers de avond voor de wedstrijd samen in de tennisclub eten is één van de schotels een sla met de huissaus. John is zowel op de hoogte van Ivans allergie, als van het feit dat de huissaus cayennepeper bevat. De deelnemers aan de studie moeten oordelen over o.m. deze twee condities: (a) John beveelt Ivan de huisslasaus aan, of (b) Ivan kiest voor de huisslasaus, en John waarschuwt hem niet. 65% van de deelnemers beschouwden (b) minder erg dan (a).
Bij het trolleyprobleem en de tennissers zijn de consequenties zo goed als zeker, maar ook wanneer dat niet zo is komt het fenomeen voor. Een verwante studie van Upenn onderzocht specifiek de omission bias in een vaccinatiecontext, en ook daar bleek dat de deelnemers afkerig stonden ten opzichte van immunisatie, zelfs wanneer de gevolgen van het niet-vaccineren slechter zijn.
Men kan een morele verklaring inroepen voor het verschil in oordeel tussen een actieve stap en passief niet-ingrijpen wanneer het resultaat hetzelfde is (zoals bij de tennissers), maar wanneer de consequenties van niet-handelen erger zijn dan van actief ingrijpen is er meer in het spel.
FUD
Mensen zijn, deep down, immers bange wezens. Fear, uncertainty and doubt – angst, onzekerheid en twijfel – fungeren gemakkelijk als filters voor onze perceptie en als drijfveren voor onze keuzes. Is dat eigenlijk wel veilig, zo’n vaccin? En men zegt wel dat het geen bijwerkingen heeft, maar hoe kun je zoiets nu zeker weten? Vruchtbaar terrein voor een denkfout die met de latijnse naam post hoc, ergo propter hoc wordt bedacht –”B volgt op A, dus B werd veroorzaakt door A”.
Wat zich voordoet ná een vaccinatie wordt dan toegeschreven aan die vaccinatie zelf. Wanneer iemand als Andrew Wakefield, toentertijd een specialist gastro-enterologie in Londen, in 1998 het gecombineerde vaccin voor bof, mazelen en rodehond (Measles-Mumps-Rubella in het Engels) in verband brengt met een verhoogde kans op autisme en de ziekte van Crohn, is dat meteen de nodige "bevestiging" voor wie al wat bevreesd is: een autoriteit heeft het gezegd. Wakefields onderzoek blijkt later echter wetenschappelijk waardeloos en zelfs frauduleus te zijn; zijn claims worden naar de prullenmand verwezen en hij wordt, wegens onethisch gedrag, geschrapt als dokter door de GMC. Intussen was de vaccinatiegraad echter danig achteruit gegaan, en ging het aantal mazelgevallen weer omhoog.
Het discrediteren van Wakefield (die nu vanuit de VS campagne voert) heeft de antivaxxers echter niet gestopt. De recente uitbraak in de VS heeft het vaccinatieprobleem via potentiële presidentskandidaten als Rand Paul, Chris Christie en Hillary Clinton in het politieke vaarwater gecatapulteerd. Meer koren op de anti-immunisatiemolen komt er van koppen als Measles vaccine kills more than the disease boven een artikel dat verwijst naar deze site – technisch correct, maar misleidend.
De vrijheid uit onwetendheid te handelen
Het debat wordt hiermee stevig verschoven naar het spanningsveld tussen individuele vrijheid en inmenging door de overheid. Voor velen gaat het hier nauwelijks om een debat. Wie in het algemeen een slanke staat genegen is, vindt dat burgers naar eigen goeddunken moeten kunnen kiezen – ook wanneer het om vaccinatie gaat; en voor wie gelooft dat de overheid een belangrijke rol dient te spelen in het functioneren van de maatschappij is verplicht vaccineren geen probleem.
Wanneer de overheid de hoeveelheid zout en suiker in voeding aan banden wil leggen, of de accijnzen op tabak en alcohol wil verhogen in naam van de volksgezondheid, dan kan dat worden gezien als een goedbedoelde ingreep om de zwakkere burger tegen zichzelf te beschermen, maar net zo goed als een daad van onaanvaardbaar paternalisme – afhankelijk van de ideologie die men aanhangt. Wie rookt, drinkt, wie teveel zout, suiker of vet consumeert, wie geen veiligheidsgordel draagt in de auto of geen helm op de brommer – zij brengen vooral zichzelf in gevaar.
Maar bij immunisatie gaat het om meer dan ideologie, want de keuze die men maakt heeft hier wel degelijk een belangrijk effect op andere mensen. Niet iedereen kan immers veilig worden ingeënt (o.m baby’s onder één jaar oud, die al meteen ruim 1% van de bevolking vertegenwoordigen), en voor deze mensen is de kudde-immuniteit van groot belang. Een vaccinatiegraad boven een bepaald percentage (voor mazelen naar schatting 83%-94%) werkt als een soort van brandgang die de transmissie verhindert wanneer besmetting zou optreden.
Wie individuele vrijheid waardeert, en tegelijk begaan is met het welzijn van de bevolking in zijn geheel ziet zich hier voor een moeilijk dilemma geplaatst. Wat moet primeren – de vrijheid van handelen of het algemeen belang?
Economisch denken, het bewust en doordacht afwegen van voordelen en nadelen, verschaft niet op elke vraag een helder antwoord, en dat geeft een onrustig gevoel.
