Anti-ideologie als ideologie
De val van de muur was nochtans een keerpunt. Francis Fukuyama kondigde het einde van de geschiedenis aan. Eindelijk werd duidelijk dat pogingen om de mensheid te veranderen even kunstmatig als gevaarlijk waren. Het was bewezen dat democratie onlosmakelijk met de vrije markteconomie was verbonden. ‘Kapitalisme’ werd gedegradeerd tot een marxistisch begrip. Het ik-tijdperk van de burger-consument was aangebroken. Geen gezeik, iedereen rijk! Vrijheid, hedonisme en utilitarisme mochten zegevieren. ‘Wat koop ik hiermee?’ was het veelvuldig antwoord op culturele, ethische en politieke vraagstukken. Postmodern nihilisme met een menselijk gelaat: ieder zijn of haar gelijk.
En toen viel de muur van het geld
Eens te meer kregen de profeten ongelijk. In 2008 is de muur van het geld gevallen maar de overheid duwde hem terug overeind, met een torenhoge schuldenberg als gevolg. In 2008 lanceerden we de slogan “wij betalen de crisis niet!”. Zes jaar later zijn we nog steeds aan het betalen. Maar feit is wel dat er onder brede lagen van de bevolking begrepen wordt dat de economie vierkant draait, dat de toenemende ongelijkheid onaanvaardbare proporties heeft. Ergens kan wel gesteld worden dat we het ‘einde van het einde van de geschiedenis’ meemaken…
Goed, we dwalen af. 25 jaar geleden waren we beter blij dat het ijzeren gordijn naar omlaag viel. Het kon niet langer duren. Natuurlijk heeft de dreiging van het Sovjetgevaar ook iets opgeleverd. De echte of zogenaamde Sovjetdreiging gaf de sociaaldemocratie de kans de verzorgingsstaat af te dwingen, hierbij steunend op brede syndicale mobilisaties waarvan ook een reële dreiging uit ging. De burgerij wou maar al te graag sociale vrede afkopen vermits de toegevingen toch betaald konden worden dankzij de hoge productiviteit en de goedkope grondstoffen die uit de kolonies gehaald werden. Binnen de nationale ruimte vertaalden loonsverhogingen zich ook in toenemende koopkracht. Looneisen stuwen de consumptiemaatschappij omhoog. De levenstandaard ging er fors op vooruit en de levensverwachtingen ook. Zonder het ijzeren gordijn zouden er heel wat minder redenen geweest zijn om een Marshall-plan te financieren en de universalisering van sociale bescherming toe te staan.
Implosie van het Oost-Blok
In 1989 stuikten de regimes van het Oostblok als kaartenhuisjes in elkaar. De Sovjet-ruimtevaart bewees dat de oorzaak in eerste instantie niets te maken had met een technologische achterstand. Wel is het zo dat productie en consumptie elkaar moeizaam vonden in een bureaucratische planeconomie. Basisbehoeften werden op zeer uniforme wijze gelenigd. Grootschalige corruptie en autoritarisme waren een rem op innovatie en productdifferentiatie. Je kon makkelijk schoenmaat 58 vinden maar van de maten 38 of 42 waren er altijd tekorten. Aan schroevendraaiers geen gebrek maar de vijzen pasten zelden. Plantrekkerij was de regel en op de fabrieksvloer deed iedereen alsof. Productiedoelstellingen werden stelselmatig overschat om een overschot aan middelen te bekomen, die op hun beurt verkocht konden worden op de zwarte markt. Resultaten werden vervalst en uiteindelijk bleven er vooral wachtrijen over. Joegoslavië probeerde zelfbeheer met marktmechanismes te combineren en dat lukte al heel wat beter.
Op sociaal vlak was de situatie veel minder rampzalig, maar de zucht naar vrijheid kan niet eeuwig verstikt of uitgesteld worden. In 1985 was Gorbatchov begonnen met grootscheepse hervormingen. Een wind van vrijheid blies door de koude Sovjet-winter. De DDR keek angstvallig toe: de Glasnost (transparantie) werd op afstand gehouden want het zou menig Oost-Duitser wel eens op slechte gedachten kunnen brengen…
Wir sind das volk
Tijdens de zomer van 1989 besliste Hongarije haar grenzen met West-Duitsland te openen. Op enkele weken tijd vertrokken tienduizenden naar de Bündes Republik Deutschland. In Leipzig groeiden het ‘montagsgebet’ uit tot een heuse protestbeweging. Elke maandag kwamen n mensen op straat met als leuze ‘Wir bleiben hier ! Wir sind das Volk’. In een volksrepubliek klinkt ‘Wir sind das volk’ natuurlijk als een revolutionair statement maar in feite betoogde men veel meer voor Glasnost dan ten voordele van de opening van de grenzen. De betogingen eindigden voor de gebouwen van de StaSi, de Staats-Sicherheit ofte de politieke politie. Men wenste niet zozeer westerse ‘vrijheid’ – een vrijheid die grotendeels een illusie kan genoemd worden vermits keuzevrijheiden door status en klasse bepaald worden – maar wel het inzagerecht in persoonlijke Stasi-dossiers, de persvrijheid en het recht incompetente bureaucraten terug te fluiten.
Eenmaking of annexatie?
In oktober groeiden de betogingen uit tot een massa-protestbeweging, ondersteund door de idee dat ditmaal de USSR niet zou binnenvallen. Erich Hönecker, de sterke man van de partij werd vervangen door de hervormingsgezinde Hans Modrow. De hervormingsgezinden kregen de overmacht en lieten het vrij verkeer toe, te beginnen in Berlijn. Het burgerplatform ‘Neues Forum’ ondersteunde kritisch de nieuwe regeringsploeg. Dit Links Burgerplatform speelde een belangrijke rol maar wist geen blijf met het volksprotest. De animatoren ervan hadden geen strategie om een democratiseringsbeweging te realiseren zonder terug te keren naar het kapitalisme. Tot begin 1990 durfde niemand de mogelijkheid van een eengemaakt Duitsland uitspreken. Maar de vrije verkiezingen in de DDR van einde maart ‘90 gaven de christendemocratie een sterke overmacht: de Democratische Alliantie (geleid door de CDU) bekwam 42,8% van de stemmen terwijl de SPD (sociaaldemocraten) der DDR 21,9% verwierven en de vroegere communisten (PDS) 16,4% van de stemmen kregen.
Kort daarna lanceerde Bondskanselier Helmut Kohl het voorstel van een eenmaking van Duistland met als regel ‘Ein Mark ist ein Mark’. Frans president François Mitterrand viel van zijn stoel en eiste in ruil de herlancering van de Europese eenmaking, om te vermijden dat Duitsland de Europese Gemeenschap zou overheersen. Een grootscheepse uitverkoop kon beginnen. In de ex-DDR zou de Treuhandanstadt, een openbare regie, een selectie maken van wat verkoopbaar was en wat niet. Op amper enkele jaren tijd kwam 70% van het productieapparaat op het schroot terecht terwijl het overige werd ingepalmd door West-Duits kapitaal.
Na de DDR vielen andere domino’s: Hongarije, Tsjecho-Slowakije, Roemenië en ook Polen. In al die landen recycleerden de vroegere apparatsjiks zich tot neokapitalisten. De bonzen hadden via machtsconcentratie al heel wat geld geaccumuleerd. Zij kochten voor een appel of een ei en verkochten daarna al wat kon aan een tienvoud van de prijs. Noord-Amerikaanse en West-Europese investeerders konden een half continent inpalmen aan spotprijzen.
Sociale dumping voorbereiden
Vanaf 1995 werd de integratie van 10 nieuwe lidstaten in de EU voorbereid. De Europese Commissie eiste voorafgaandelijk een ontmanteling van alle voorgaande sociale bescherming: van zwangerschapsverlof tot minimumverloning en sociale wetgeving. Ontslagregeling, werkloosheidsverzekering of pensioenen kwamen ver onder de standaardnorm terecht. Bovendien kende de Oost-Europese landen bijna allemaal een massale plattelandsvlucht – na de sluiting van staatslandbouwbedrijven – en een torenhoge industriële werkloosheid. De verruiming van de EU tot 27 lidstaten op amper vijf jaar tijd en dit zonder de spelregels van de EU aan te passen heeft de droom van een sociaal Europa de nek omgedraaid, een analyse die door oud-voorzitter van de Europese Commissie Jacques Delors wordt toegegeven.
Vandaag werken in de hospitalen van Polen verpleegsters op zelfstandige basis 300 uren per maand voor een maandinkomen van 500 euro. De Poolse vrijhandelszones stellen een nieuwe werkende klasse bloot aan over-uitbuiting. Lonen overstijgen zelden 250 euro, terwijl de levensduurte onze normen benadert en de productie een toegevoegde waarde oplevert die evenwaardig is aan de onze. Maar hier en daar ontwaakt de vakbeweging: strijdvaardige vakbonden gaan de krachtmeting aan op de werkvloer. Oost-Europa mag dan al een nieuwe ‘Mezzogiorno’ zijn (onderontwikkeld zuidelijk Italië waarvan het demografisch overschot terecht kwam in het noord van Italië of Europa) waar een gekwalificeerde arbeidsreserve en onbestaande sociale normen extra-winsten opleveren, ook dit sprookje kent een einde. Bij Dacia in Roemenië vonden de laatste vier jaar meer dan 30 stakingen plaats, iets wat wij niet meer kennen. Ook in Slowakije swingen de arbeidsconflicten in de recent ingeplante automobielsector uit de pan.
Het dood gewicht van het verleden
Ideologisch blijft Oost-Europa echter een woestenij waar autoritarisme, racisme en neofascisme welig kunnen tieren. Socialisme of communisme, de naam doet er niet toe, is nog steeds een open wonde in Oost-Europa. Het onderdrukkend karakter van deze regimes is men verre van vergeten. Erger, alle volksrevoltes tegen de dictatuur van de één-partij regimes werden gewelddadig de kop in gedrukt. In 1953 in Berlijn met duizenden gewonden, en een tienvoud aan arrestaties. In 1956 is Hongarije aan de beurt. Imre Nagy, de sterke man van de partij wenst een democratiseringsbeweging en wordt door de straat gesteund, maar de sovjet tanks verpletteren alles en de vernieuwingsgezinde fractie van de partij wordt fysiek uitgeschakeld. In 1968 is er de Praagse lente en kort daarna ondergaat het ‘socialisme met een menselijk gelaat’ van Alexander Dubcek hetzelfde lot. De opkomst van de vrije vakbond Solidarnosc in Polen mondt uit op de militaire staatsgreep van Jaruzelski. Deze generaal die men nooit zonder zonnebril zag ging ook over tot de bevoorrading van het Verenigd Koninkrijk van Margaret Thatcher met steenkool tijdens de mijnwerkersstaking van 1984. Voor mij het bewijs dat de Oost-Europese regimes al lang niets meer met “reëel bestaand socialisme” te maken hadden.
Daarom was de val van de muur ook voor mij een feest, al besefte ik samen met anderen maar al te goed dat het kapitalisme een ongelofelijke ideologische overwinning kon verzilveren. Aan de oorsprong van deze overwinning lag veel meer de nederlaag van alle democratische vernieuwingspogingen die Oost-Europa gekend heeft dan het succes van het kapitalisme. Het kapitalisme behaalde een overwinning ‘by default’ en het zou nog lang duren vooraleer dit inzicht opnieuw door brede lagen van de samenleving gedeeld zou worden.
In 2012 hebben de activisten van Occupy Bulgary in Sofia het monument van het Warschaupact in het roze geverfd met eronder de leuze ‘Bulgaren verontschuldigen zich’. Het is een knipoog naar de vreedzaam verzet waarbij de Praagse jongeren de tanks van het Warschaupact bekogelden met roze verf. Het klinkt misschien anekdotisch maar het is ook het signaal dat er in Oost-Europa een nieuwe politieke generatie is opgestaan die enerzijds het onleefbare en destructieve ultraliberalisme in vraag stelt en anderzijds haar acties verbindt met democratiseringsstreven van het verleden. Een bewijs dat verandering pas mogelijk wordt indien het verleden verwerkt wordt. Het is alleszins moediger dan het onder de mat te vegen of erger, een heimelijke nostalgie te cultiveren.
