Onderwijs en opvoeding zijn, zowel voor een individueel persoon als voor de maatschappij, een bijzonder belangrijke investering. Het rendement op deze investering is niet makkelijk accuraat vast te stellen, maar een onderzoek van het Britse Institute for Fiscal Studies raamt de return on investment voor een universitair diploma op 18-35%. Zelfs wanneer men een beduidende foutenmarge veronderstelt lijkt een investering in menselijk kapitaal bijna elke investering in kapitaalgoederen op één been en met twee vingers in de neus te overtroeven.
HOGER DIPLOMA = SALARIS + 50%
In de praktijk betekent een hogere kwalificatie gemiddeld een aanzienlijk hoger inkomen, zeker wanneer men het over de hele loopbaan cumuleert.
Een rapport van de Britse statistische dienst ONS rekent uit dat, over een loopbaan van 21 tot 59 jaar, iemand met een universitair diploma een kwart meer verdient dan iemand die via een leercontract een vak leert, en de helft meer (ruim £400.000 of €500.000) dan iemand met een middelbaar diploma als hoogste kwalificatie. Bovendien zijn universitairen gemiddeld ook veel minder vaak en korter werkloos.
De voordelen van hoger onderwijs zijn niet beperkt tot het individuele niveau: een goed gekwalificeerde bevolking heeft ook maatschappelijke voordelen – zogenaamde economische externaliteiten. Zo stelt men bijvoorbeeld vast dat lagergeschoolde werknemers meer productief zijn wanneer hun collega’s een hoger diploma hebben. Toch vallen die externaliteiten nog moeilijker te becijferen, en waar al ramingen bestaan lijkt het extra maatschappelijke voordeel klein te zijn in vergelijking met het individuele voordeel. Nochtans is het precies dit veronderstelde sociale nut dat het financieren van hoger onderwijs door de gemeenschap rechtvaardigt.
Volgens het Vlaams Onderwijs in Cijfers was het totale Vlaamse budget voor het hoger onderwijs in 2011 ruim 1,6 miljard euro, voor een totaal aantal inschrijvingen van 203.000 – zo’n 8.200 euro per student. Het huidige inschrijvingsgeld van 610 euro dekt dus nauwelijks 7% van de totale kost, en de gemeenschap draagt het overgrote deel. (Tussen haakjes, de BEF 10.000 van 1978 zou, na inflatie, nu al zo’n 700 euro zijn.)
De ONS studie schat het percentage van de beroepsbevolking met een hoger diploma op 38%. Ik heb niet meteen cijfers voor Vlaanderen kunnen vinden, maar ik vermoed dat het niet zoveel zal verschillen.
OOK HIER EEN MATTEÜS-EFFECT
93% van het budget voor het hoger onderwijs wordt geleverd door 100% van de bevolking, maar slechts 38% ervan plukt een rijke oogst aan vruchten van dat hoger onderwijs. Er vindt dus een herverdeling van de totale bevolking naar diegenen die, dankzij een hoger diploma, een stuk meer verdienen dan gemiddeld – het bekende Matteüs-effect. Tijd om alternatieve financieringsmodellen te overwegen, waar de last van de investering gedragen wordt door diegenen die er het meeste van profiteren?
Hoog tijd, maar er is weinig nieuws onder de zon. Tien jaar geleden al schreef Thomas Leys in het studentenblad Veto over een toenmalig voorstel om het hoger onderwijs via een studietaks te betalen. De reacties destijds getuigden van weinig open geesten, en het thema verdween van de agenda. Kan het nu op een meer constructieve houding rekenen?
Het huidige Engelse systeem is de moeite waard om onder de loep te nemen. Het inschrijvingsgeld werd van van £ 1.000 (€1.250) verhoogd naar £3.000 in 2004, en in 2011 vrijgemaakt, zodat elke instelling zelf het collegegeld mag bepalen (met een bovengrens van £9.000).
Op het eerste zicht lijkt dit bijna schandelijk asociaal en ondemocratisch: een typisch bachelor diploma zou zo maar even £27.000 (bijna €35.000) kosten. Enkel de rijkste gezinnen zouden zo hun kinderen kunnen laten studeren, toch? Maar zoals in het populaire programma op de Franse televisie destijds: y’a un truc.
DE LAT GELIJK VOOR IEDEREEN
Studenten, of hun ouders, betalen immers helemaal niets. Het collegegeld wordt integraal door de overheid voorgeschoten. Daarbovenop voorziet de staat ook nog in een jaarlijkse lening voor het dekken van de kosten van levensonderhoud (van ruim £4.000 voor wie thuis woont tot bijna £8.000 voor wie op kot is in Londen). Die geleende bedragen worden later pas terugbetaald.
Zadelt dit studenten niet met een gigantische schuld op? De collegegelden voor een driejarige bachelorstudie alleen al bedragen zo’n £27.000, met de tweede lening erbij al gauw bijna £50.000. In de strikte betekenis van de term gaat het hier inderdaad om een schuld, maar daarbij moeten toch twee kanttekeningen worden gemaakt. Ten eerste zou de £27.000, die nu als lening moet worden terugbetaald door de student, in het alternatieve geval gefinancierd worden uit de algemene inkomstenbelasting – en dus ook grotendeels voor rekening zijn van de student. Het te betalen bedrag is hetzelfde, alleen krijgt het een andere naam. Taks of lening, het maakt niet zoveel uit. Er vindt weliswaar een verschuiving plaats van de gehele beroepsbevolking naar die deelverzameling die werkelijk profijt haalt uit een hoger onderwijsdiploma, maar dat kan moeilijk onrechtvaardig en asociaal worden genoemd.
Er is echter nog een tweede, belangrijker aspect. Wanneer, en hoeveel moet worden terugbetaald hangt immers sterk af van het inkomen. Wie minder dan £21.000 (€26.000) verdient betaalt niets terug. Wie meer verdient betaalt een extra belasting van 9% op het verschil (voor iemand met een inkomen van £30.000 zou dat 9% van £9.000 zijn, of £67 per maand). Mocht de lening niet zijn afbetaald na 30 jaar, dan wordt het saldo kwijtgescholden (en de facto door de gemeenschap gedragen).
Een dergelijk systeem legt, als geen ander, de lat gelijk voor studenten van welke achtergrond dan ook. Inmiddels blijkt dit systeem, waarbij studenten – zij het met uitstel – het leeuwendeel van de studiekost zelf dragen, ook in de praktijk geen drempel te zijn. De BBC berichtte in november 2013:
Record numbers of UK students were accepted for full-time university courses this autumn, including more poorer students than ever before, says the Ucas admissions service.
In Engeland gingen 70% meer studenten uit sociaal achtergestelde milieus naar de universiteit in 2013 dan in 2004 (voor de eerste verhoging van het inschrijvingsgeld).
ADDER IN HET GRAS
De overheid draagt natuurlijk wel een risico: als teveel studenten onvoldoende verdienen om hun lening terug te betalen over de periode van 30 jaar, blijft ze natuurlijk met een put zitten. In dit artikel uit de Sunday Times van afgelopen weekend wordt gesuggereerd dat die put wel eens 45% van het totale geleende bedrag zou kunnen bedragen.
Maar dit moet worden vergeleken met het alternatief waarin de totaliteit van de financiering ten laste van de gemeenschap komt. Bovendien bestaan het mogelijk te sleutelen aan het systeem, en bijvoorbeeld de hoogte van het collegegeld te variëren naargelang de studierichting.
RADICAAL ZIJN = SOCIAAL ZIJN
Het huidige systeem voor studiefinanciering is inherent asociaal: de kost wordt vooral gedragen door wie geen directe persoonlijke baat heeft, en er blijft een beduidende drempel bestaan voor de minder gegoede student. Het voorstel om het inschrijvingsgeld te verhogen zonder enige andere ingreep is een maat voor niets. Zelfs een verdubbeling, zoals in 1978, zou nauwelijks de naald in beweging brengen wat betreft publieke financiering: de gemeenschap zou nog steeds voor ruim 86% van de totale kost instaan. Tegelijk gaat de drempel voor armere studenten omhoog.
Er is dus nood aan een veel meer diepgaande hervorming van de financiering van het hoger onderwijs. Het Britse systeem kan hierbij alvast als voorbeeld dienen: de investering wordt dan grotendeels gedragen door wie het meeste voordeel haalt uit hogere studies, en tezelfdertijd krijgt iedereen dezelfde kansen.
Het zou mooi zijn als de nieuwe Vlaamse regering het zou aandurven radicaal en toekomstgericht te denken, eerder dan vast te houden aan onhoudbare beleidskeuzes uit het verleden. Het woonbeleid (met de woonbonus op kop) voorspelt niet veel goeds, maar je weet maar nooit...
