Als provocerende titel kan dat tellen, en de reacties op het artikel bleven dan ook niet uit. Waar typisch een handvol, of hooguit enkele tientallen lezers commentaar leveren op een artikel in de Economist, volgde hier een ware explosie van (op dit ogenblik) 191 reacties. Niet onverwacht getuigen de meeste van weinig nuance: sommige respondenten zien meteen het inherente kwaad van het communistische gedachtengoed, terwijl anderen erop wijzen dat ook het kapitalistische systeem bedrog en fraude in de hand werkt – denk maar aan schandalen als dat van Enron en Bernie Madoff.
GEEN RATIONELE ONEERLIJKHEID
Een van de auteurs van de studie, Dan Ariely, voert al langer onderzoek naar (on)eerlijk gedrag (hij schreef er zelfs een boek over – The Honest Truth About Dishonesty, vertaald in het nederlands onder de wat dubieuze titel Heerlijk Oneerlijk). Eén van de vragen de hij zich stelde was, is – zoals econoom Gary Becker beweerde – oneerlijkheid simpelweg een kwestie van rationele besluitvorming? In dat geval zou iedereen, wanneer de gelegenheid zich voordoet om bedrog te plegen, overwegen wat de kans is om betrapt te worden, en wat de eventuele straf zou zijn, en dan een kosten-baten analyse maken met het voordeel dat het bedrog zou opleveren.
Dit principe speelt waarschijnlijk soms wel een rol, maar er is zeker meer aan de hand. Beckers concept van de rationele misdaad voorspelt dat er meer zou worden vals gespeeld wanneer de opbrengst van het bedrog groter wordt. In een experiment om dit te na te gaan kregen de proefpersonen een reeks opgaven te vervullen, en moesten ze naderhand hun eigen werk evalueren en aangeven hoeveel correcte antwoorden ze hadden gegeven. Voor elk correct antwoord kregen ze een specifiek geldbedrag. Wat bleek? Iedereen overdreef zijn prestaties ongeveer evenveel – ongeacht het bedrag dat ze zouden krijgen.
De grootte van het voordeel speelt dus blijkbaar weinig of geen rol, maar er zijn wel andere factoren die fraude beïnvloeden. Een verwant onderzoek beschrijft het fenomeen van ‘besmetting’: zichtbaar onethisch gedrag van anderen, vooral wanneer ze tot dezelfde sociale groep behoren, doet de neiging tot bedrog toenemen. Oneerlijkheid werkt dus blijkbaar aanstekelijk, en kan ook leiden tot een herinterpretatie van de geldende normen: bepaalde vormen van fraude (bijvoorbeeld zwartwerk of belastingontduiking) zijn meer sociaal aanvaardbaar dan anderen – precies omdat ze zo zichtbaar zijn.
GEFOEFEL IN HET ONDERWIJS
Deze observatie werpt ook een interessant licht op recente berichtgeving rond het falen van het systeem van privéscholen in Zweden. Een twintigtal jaar geleden werd het onderwijsstelsel daar gedereguleerd, en de facto vervangen door een marktsysteem waarbij ouders vouchers kregen waarmee ze een plaats voor hun kind kunnen “kopen” in een school naar keuze – ook privéscholen met een winstoogmerk. De bedoeling was door middel van financiële prikkels (hoe meer leerlingen, hoe meer inkomen) de kwaliteit van het onderwijs zou verhogen (hoe beter het onderwijs, hoe meer leerlingen) – geïnspireerd door een idee dat door Milton Friedman, misschien wel hét boegbeeld van de vrije markt, al werd beschreven in het midden van de vorige eeuw.
Het systeem werd aanvankelijk alom geprezen, maar over de laatste tien jaar zakte Zweden gestadig weg in de PISA rankings van de prestaties van leerlingen in de OESO landen, en de twijfels rezen over hoe effectief dat nieuwe systeem eigenlijk wel was. Een onderzoek naar de oorzaken van de dramatische teruggang van de Zweedse scholen wees de vinger naar het systeem van zelf-evaluatie: de scholen konden namelijk zelf de prestaties van hun leerlingen beoordelen. Ouders laten zich vooral leiden door de resultaten van de leerlingen in elke school, en die zouden natuurlijk een reflectie moeten zijn van de kwaliteit van het onderwijs. Maar betere resultaten konden natuurlijk ook bekomen worden door de prestaties van de leerlingen een stuk minder streng te evalueren, en dat was precies wat er gaande was.
Zodra enkele scholen zich aan minder rigoureuze beoordelingen begonnen te bezondigen, werd het voor de andere scholen natuurlijk steeds moeilijker om niet ook mee te doen met deze praktijken. Een eerlijke school zou steeds meer leerlingen verliezen aan scholen die het niet zo nauw namen met examenresultaten, en uiteindelijk de deuren moeten sluiten.
Is dit een euvel inherent aan een marktsysteem? Niet echt: net als in het experiment waarbij proefpersonen hun eigen prestaties konden beoordelen speelt eigenbelang en het gedrag van anderen hier een rol. Bij gebrek aan mechanismen om dit onder controle te houden is het weinig verrassend dat er ontsporingen optreden.
DON’T BLAME THE SYSTEM
Oneerlijkheid zit niet verankerd in een systeem
Zowel zij die zich vrolijk maken over de vermeende fundamentele bedrieglijkheid van het communisme, als zij die beweren dat bedrog inherent is aan het kapitalistisch marktsysteem slaan de bal mis. Oneerlijkheid zit niet verankerd in een systeem – en evenmin is de neiging tot bedrog beperkt tot een klein aantal immorele personen. Een bepaalde omgeving kan weliswaar versterkend werken op onethisch gedrag, en sommigen zullen zich ongetwijfeld laten verleiden tot ernstige fraude door groot winstbejag, maar ons dagelijkse leven zit vol met leugentjes om bestwil, overdrijvingen, zuinigheid met de waarheid, overschatte onkostennota’s of verzekeringsclaims, onderschatte belastingaangiften en zo meer.
Uiteindelijk zit de echte oneerlijkheid binnenin ieder van ons: we spelen allemaal wel eens een beetje vals.
