Nestor Machno (°1889) is van afkomst een eenvoudige boerenzoon uit het stadje Hoeljajpole. Wanneer in 1905 de Eerste Russische Revolutie tegen de tsaar uitbreekt — Oekraïne maakt dan deel uit van het Russische keizerrijk — proeft Machno voor het eerst van het anarchisme, een variant van het socialisme waarbij het volk rechtstreeks de macht uitoefent, zonder overkoepelende staatsstructuur.
Door zijn militantisme wordt Machno in 1910 gearresteerd en ter dood veroordeeld. Zijn straf wordt echter omgezet in levenslange hechtenis, gezien zijn prille leeftijd. Hij is dan amper 21 jaar.
In 1917 breekt de revolutie in Rusland opnieuw uit. De aanvang van deze nieuwe opstand is hoopgevend voor de anarchisten: in eerste instantie gaat alle macht naar de sovjets, lokale raden van arbeiders, boeren en/of soldaten. Ingrijpende maatregelen worden afgekondigd: de achturige werkdag, de afschaffing van de doodstraf of ook nog de vrijheid van meningsuiting.
Tussen de bolsjewieken en de anarchisten komt een samenwerking tot stand, zoals in Moskou, waar anarchistische federaties een aantal stadsdelen controleren.
Net als veel andere politieke tegenstanders van de tsaar, wordt Machno bevrijd. Hij keert terug naar Hoeljajpole, waar hij meteen de leiding neemt over de lokale sovjets en de wapens opneemt tegen de Oostenrijkse-Duitse troepen. De Vrede van Brest-Litovsk, een verdrag tussen het Rusland van Lenin en de Centrale Mogendheden, had namelijk in 1918 bepaald dat Oekraïne een satellietstaat van Duitsland zou worden.
In datzelfde jaar onderneemt Machno een reis naar Moskou, waar hij Vladimir Lenin ontmoet. Ook al is dit onderhoud een voorbode van hoe de visie van de bolsjewieken en die van de anarchisten gaandeweg uit elkaar zouden groeien, spreekt Lenin toch zijn steun uit aan Machno. Hij bezorgt hem de nodige (valse) documenten om terug naar Oekraïne te keren, waar hij de revolutie kan verderzetten.
De opkomst van het Machnovsjtsjina
In Oekraïne is de politieke situatie ondertussen bijzonder onstabiel. Zoals wel vaker in haar geschiedenis, is het land een strijdveld tussen buitenlandse mogendheden, die op hun beurt gesteund worden door lokale bondgenoten.
De pas uitgeroepen Oekraïense Volksrepubliek, met Symon Petljoera als belangrijkste figuur, heeft een nationalistische en bourgeois politieke agenda en werkt samen met de Duitsers en Oostenrijkers die nog steeds in het land aanwezig zijn. De Russische bolsjewieken zijn Oekraïne binnengevallen, waar lokale kameraden hen vervoegen.
Vanuit Rusland rukt ook het Witte Leger in Oekraïne op. Deze troepen, onder leiding van generaal Anton Denikin, zijn conservatief en tsaristisch gezind en hebben als doel de bolsjewieken te verslaan.
Alsof er niet genoeg strijdende partijen waren, richt Nestor Machno vanuit Hoeljajpole zijn eigen partizanenleger op, in eerste instantie tegen de lokale grootgrondbezitters en voorstanders van Petljoera, alsook tegen de Oostenrijkse-Duitse bezittingstroepen.
Dit leger, dat het Machnovsjtsjina wordt genoemd, vertoont heel wat opmerkelijke kenmerken, gebaseerd op basisprincipes van het anarchisme: de toetreding gebeurt op vrijwillige basis, de troepen bestaan voornamelijk uit kleine boeren die samen hun gronden willen verdedigen en de officieren worden niet benoemd, maar verkozen.
Met als symbool een zwarte vlag waarop een doodskop en twee gekruiste scheenbenen afgebeeld staan en met als slagzin “Dood aan allen die zich verzetten tegen de vrijheid van de werkende mensen”, trekt het Machnovsjtsjina ten strijde.
Het leger behaalt al snel successen, niet enkel tegen de Duitsers, de Oostenrijkers en de nationalistische troepen van Petljoera, maar later ook tegen het Witte Leger van Denikin. Deze overwinningen zijn grotendeels te danken aan een efficiënte guerrillatactiek, gebaseerd op het verrassingseffect, de snelheid van een slagkrachtige cavalerie en zelfs het gebruik van een gepantserde trein.
De reputatie van Nestor Machno als vindingrijke en vernuftige militaire strateeg is geboren.
Meer dan een strijdkracht
Op zijn hoogtepunt telt het Machnovsjtsjina zo’n 40.000 leden en bedekt het een groot deel van Zuidoost-Oekraïne: een gebied waarop honderdduizenden mensen leven en dat zich in het zuiden uitstrekt tot Marioepol en Berdjansk aan de zee van Azov, en in het noorden tot Kharkov, goed voor een frontlijn van zo’n 1.000 kilometer.
Wanneer het leger van Machno een stad of dorp bevrijdt, zijn dit doorgaans de eerste maatregelen die het treft: de gevangenissen openen, het voedsel herverdelen onder de bevolking, de gronden collectiviseren, en de fabrieken en bedrijven in eigen beheer van de arbeiders stellen.
Deze anarchistische daden vertonen veel gelijkenissen met initiatieven die genomen zullen worden in het republikeinse deel van Spanje, tijdens de burgeroorlog in de jaren 30. Zo werpt het Machnovsjtsjina zich op als initiator van revolutionaire principes die de samenleving in de bevrijde gedeeltes van Oekraïne grondig hertekenen.
Op militair vlak sluit Machno in 1919 een strategische alliantie met de bolsjewieken. Volgens dit akkoord stemt Machno ermee in om het Machnovsjtsjina in het bolsjewistische leger te laten opgaan en stelt hij zichzelf onder het gezag van de bolsjewistische bevelhebber in Oekraïne, Pavel Dybenko. Voor Machno is het algemeen belang dan ook primordiaal: met deze beslissing hoopt hij de revolutionaire geest zo breed mogelijk te verspreiden en te verdedigen.
Het revolutionaire tij keert…
In Moskou is de revolutie in de tussentijd geëvolueerd naar een volgende fase: “het oorlogscommunisme”, zoals Lenin het zelf verkondigt. De lokale sovjets verliezen hun macht, ten koste van een steeds sterkere centrale Staat en Partij. Zo wordt een geheime politie opgericht, worden de gronden eigendom van de Staat en gaat diezelfde Staat doorheen een toenemende bureaucratie alle rijkdommen monopoliseren, tot de verdeling van het voedsel toe.
De anarchisten tonen zich kritisch tegenover dit regime, dat indruist tegen het principe van rechtstreekse democratie. Het wantrouwen jegens de anarchisten groeit dan ook in Moskou, waar de bolsjewieken zich in fine willen ontdoen van alle andere revolutionaire bewegingen, die ze als gevaarlijke concurrenten beschouwen.
De bolsjewistische propaganda wordt ingeschakeld en drijft de spot met de anarchisten, die doorheen een reeks films steevast uitgebeeld worden als gevaarlijke bandieten en dronken oproerkraaiers.
Het Rode Leger krijgt als opdracht om Rusland te zuiveren van anarchisten “met een ijzeren bezem”, aldus Trotski, haar opperbevelhebber. Aangezien het belangrijkste anarchistische bolwerk zich in Oekraïne bevindt, moet de repressie daar dan ook het meest doeltreffend zijn.
Geschrapt uit de officiële geschiedenis
Terwijl het Machnovsjtsjina eind 1919 nog meermaals de bolsjewieken weet te redden uit een hachelijke situatie in hun strijd tegen het Witte Leger, keren de bolsjewieken zich begin 1920 tegen de troepen van Machno.
Dit gebeurt op soms wel heel slinkse wijze: zo wordt er, na een gezamenlijke overwinning in de regio van Sebastopol, een banket georganiseerd tussen de bolsjewieken en de officieren van het Machnovsjtsjina. Na de feestelijkheden worden tijdens diezelfde nacht alle aanwezige officieren van Machno “in koelen bloede” gefusilleerd.
De jacht tegen Machno zelf wordt geopend. Wat volgt is een nooit aflatende persecutie van het Machnovsjtsjina, dat als een gewond dier doorheen Oekraïne trekt, tot het uiteindelijk in de zomer van 1921 verslagen wordt.
Bat’ko (‘Vadertje’) Machno, zoals hij liefkozend door zijn troepen wordt genoemd, moet het land uitvluchten. Na omzwervingen doorheen Europa, belandt hij in Parijs, waar hij warempel als arbeider in een Renault-fabriek de kost moet verdienen. Ondanks pogingen tot samenwerking met de internationale anarchistische gemeenschap in Parijs, geraakt Machno uiteindelijk in de vergetelheid en sterft hij in 1934 ten gevolge van tuberculose.
Op dat moment is Oekraïne al meer dan tien jaar een deel van de Sovjet-Unie en worden de Oekraïners begin jaren 30 uitgehongerd tijdens de Holodomor (‘De plaag van de honger’), terwijl hun land als graanschuur dient voor de bevoorrading van de Russische bevolking.
Wat het nalatenschap van de anarchisten en het Machnovsjtsjina betreft, is de officiële geschiedschrijving van de Sovjet-Unie onverbiddelijk: deze actoren van de Russische Revolutie worden volledig verzwegen.
Meer dan een vergeten geschiedenis van Oekraïne, is het verhaal van Nestor Machno en zijn partizanenleger het bewijs dat het communisme het altijd moeilijk heeft gehad om radicalere revolutionaire bewegingen aan haar linkerzijde te tolereren.
De beproefde tactiek is om eerst een alliantie af te sluiten met deze groeperingen, om ze daarna makkelijker uit de weg te kunnen ruimen. Eind jaren 30 later zal de geschiedenis zich herhalen tijdens de Spaanse Burgeroorlog. In het republikeinse deel van het land zullen de Spaanse anarchisten van de CNT en de Spaanse communistische partij eerst samenwerken, waarna de communisten de macht overnemen en er alles aan zullen doen om de anarchisten vleugellam te maken en in diskrediet te brengen.
Wat Oekraïne zelf betreft, vallen er uiteraard parellellen te trekken tussen de recente geschiedenis van het land en de burgeroorlog van 1917-1921. De politieke agenda van de huidige Oekraïense gezaghebbers vertoont echter weinig gelijkenissen met de visie van Nestor Machno.
De inzet draait nu vooral om nationalisme en het voortbestaan van het land en haar politieke bestel in een grotere Europese/Noord-Atlantische invloedssfeer. De revolutie van Machno ging veel verder in het heruitvinden van de Oekraïense maatschappij van binnenuit, op basis van gelijkheid, directe democratie en economische gerechtigheid.
La Révolution Anarchiste, André Nataf, André Balland, 1968
Ni Dieu, Ni Maître, une Histoire de l’Anarchisme, documentaire van Tancrède Ramonet, 2016
