Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Het enige wat telt

Koen Smets
custody
Hechtenis, de prijs van koppigheid? (YouTube)

Om het gedrag van de mensen te begrijpen moet je hun keuzes en beslissingen observeren. Je kunt kijken naar de leden van je huisgezin, je vrienden en familieleden, je collega's, of zelfs willekeurige vreemden. Ook goed geschreven literatuur en drama kunnen dankbaar bronmateriaal bieden dat inzicht geeft in wat het gedrag van mensen drijft.

Tussen echte mensen en drama’s met een scenario vinden we reality-tv. Een genre dat in het bijzonder de grenzen van normaal gedrag – in de zin van 'redelijk dicht bij de norm' – verkent, omvat tv-reeksen als Police Interceptors en Traffic Cops. Ze volgen politieagenten die op de Britse wegen misdadigers proberen aan te houden, en bieden zowel vermaak als inzicht in gedrag van het type "wat bezielde de bestuurder in hemelsnaam om dat te doen?".

Laten we even teruggaan in de tijd naar de jaren 60, toen de beroemde econoom Gary Becker zijn klassieke paper Crime and Punishment: An Economic Approach publiceerde. Het legt de basis voor het concept van de rationele crimineel, die kosten, risico's en voordelen van het plegen van een misdaad – fout parkeren, een bank beroven, cocaïne dealen of wat dan ook – tegen elkaar afweegt en op die basis zijn of haar keuze maakt.

Criminelen zijn, net als de niet-criminelen onder ons, weliswaar niet helemaal perfect rationeel, maar sommige aspecten van hun (en ons) gedrag kunnen beslist worden verklaard door een beredeneerde evaluatie van de kosten en baten van het plegen van een criminele daad. Dit vertelt echter niet het hele verhaal. Drie heel verschillende incidenten in Traffic Cops trokken mijn aandacht, omdat geen ervan kan worden uitgelegd door een weloverwogen redenering, en omdat ze, ondanks hun verscheidenheid, alle drie een gemeenschappelijke factor lijken te hebben.

Geen afweging

De eerste begint op een zaterdagmiddag in het stadje Long Eaton in Derbyshire. Agenten Jason Potts en Alex Boniface zijn op zoek naar een rode Vauxhall Corsa met valse kentekenplaten. Ze zien hem voorbijrijden en gaan er achteraan, maar de bestuurder gaat er tegen hoge snelheid vandoor, rijdt door rode lichten, en soms zelfs het trottoir op, om niet gepakt te worden. De agenten stoppen de achtervolging wanneer ze het drukke stadscentrum naderen en verliezen de auto uiteindelijk uit het oog.

Bij de volgende kruising zien ze echter dat de auto tegen verschillende andere voertuigen is aangebotst en ondersteboven tegen een boom ligt. De bestuurder is gevlucht en liet een jonge vrouw en een klein kind in de auto achter. Agent Potts helpt hen uit het wrak, en de vrouw vertelt bevend hoe haar vriend haar herhaalde smeekbeden om de auto te stoppen negeerde tot ze uiteindelijk een ongeluk hadden.

Toen hij vervolgens wegrende, zei hij tegen haar: "Sorry, ik moet gaan, de politie komt eraan". Hij werd al snel aangehouden en bleek gediskwalificeerd en onverzekerd te zijn. Had hij een weloverwogen afweging gemaakt tussen stoppen en gestraft worden voor deze twee overtredingen en het leven van zijn gezin in gevaar brengen? Had hij de kosten en baten berekend van het vluchten en zijn vriendin en kind achterlaten in een verhakkelde wagen die op het punt stond in brand te vliegen? Niet zo waarschijnlijk.

In het tweede incident houdt agent Potts een bestuurder tegen die zijn veiligheidsgordel niet draagt. Hij heeft zijn rijbewijs niet bij zich en hoewel hij zijn naam en geboortedatum opgeeft, weigert hij zijn adres te geven, omdat hij halsstarrig volhoudt dat hij daartoe niet verplicht is. Deze informatie is nochtans nodig om de identiteit van een bestuurder te verifiëren, zodat een boete kan worden uitgeschreven. (In het Verenigd Koninkrijk is er geen standaard identiteitsbewijs, en het is er ook niet verplicht om je rijbewijs bij je te hebben).

Potts vertelt de bestuurder dat hij, als hij zijn adres niet opgeeft, zal worden aangehouden totdat zijn identiteit is nagegaan. De situatie escaleert en uiteindelijk wordt de bestuurder in hechtenis genomen op het politiehoofdkwartier van Derby.  Hij blijft het vertikken zijn adres te bevestigen, en weigert nu ook zijn foto of vingerafdrukken te laten nemen. Is hij gewoon een lastpost, of verbergt hij iets? Om dat laatste te onderzoeken worden zijn vingerafdrukken met geweld genomen (wat de politie mag doen bij mensen die in hechtenis zijn voor een strafbaar feit).

Er volgt een surrealistische scène waarin zes agenten hem in bedwang houden terwijl zijn vingertoppen op de lezer worden gedrukt, maar zijn vingerafdrukken blijken onbekend in de politiecomputer. Bijna tien uur na zijn aanhouding wordt uiteindelijk zijn adres vastgesteld en wordt hij vrijgelaten. (Hij verschijnt later voor de rechter en krijgt een boete van 250 euro.) Was het verbijsterende recalcitrante gedrag van de bestuurder het resultaat van een bewuste, rationele overweging over de kosten en baten van zijn onbuigzame houding? Onwaarschijnlijk.

In het laatste incident krijgt het callcenter van de politie in York laat op een avond een telefoontje van iemand die beweert de auto van zijn grootvader te hebben gestolen en te wachten bij een tankstation nabij de A1. Wanneer agent Gav Pearson ter plaatse komt, rijdt de zilveren Vauxhall Corsa de A1 op, tegen een snelheid van slechts vijftig kilometer per uur, slingerend tussen linker- en middelste rijstrook. Deze snelheid is gevaarlijk laag voor een autoweg, dus agent Pearson blijft achter hem om achteropkomend verkeer te waarschuwen. Het surrealistische konvooi vertraagt verder tot nauwelijks vijftien kilometer per uur.

Andere politieauto's worden opgeroepen en vanuit een daarvan wordt een stinger ontplooid – een mat van spijkers die voor een voertuig wordt gerold om de banden lek te prikken en langzaam leeg te laten lopen, zodat de bestuurder moet stoppen omdat het voertuig niet meer onder controle te houden is. Twee banden worden lek gestoken, maar nu versnelt de bestuurder tot 130 kilometer per uur. Drie politiewagens proberen hem in te sluiten en hem zo tot stilstand te dwingen, maar de bestuurder, die nu aan één kant op de velgen rijdt, neemt zijn toevlucht tot steeds riskantere uitwijkmanoeuvres en slipt uiteindelijk van de weg, waarbij hij tegen een vangrail tot stilstand komt.

De 19-jarige bestuurder is slechts lichtgewond en wordt onmiddellijk aangehouden. Hij blijkt al drie keer eerder gearresteerd te zijn voor het gebruik van een voertuig zonder toestemming. Dan vindt agent Pearson een handgeschreven briefje in zijn zak, waarin de jongeman in detail zijn plan beschrijft, in de volle verwachting dat hij naar de gevangenis zal gaan voor wat hij doet. Dit suggereert dat het niet goed zit met zijn geestelijke gezondheid. Ook hier waren de acties van de bestuurder dus geen gevolg van een weloverwogen, rationele afweging. 

Slechts één ding

In zekere zin wijst het laatste incident op wat er in de andere twee gevallen ook gold. Alle drie de protagonisten worden gedreven door één ding dat ze boven alles menen te moeten doen, slechts één ding dat telt, zonder enige bekommernis over de kosten of de gevolgen: de jongeman door een psychologische dwang om iets te doen waardoor hij gearresteerd zal worden, de eerste bestuurder door een koppige vastberadenheid om te ontsnappen aan arrestatie, en de tweede door een dogmatische overtuiging dat de agent niet het recht had om te eisen dat hij zijn adres gaf. Alle drie vertonen ook tekenen van escalatie van inzet: als je eenmaal een bepaalde koers hebt gekozen, is het moeilijk om die op te geven.

Dit kan ook meer gewone mensen overkomen. Denk aan het bizarre incident bij een spoorwegovergang in Bilzen, een paar weken geleden. De overweg was buiten gebruik en afgezet vanwege werkzaamheden verderop in de straat. Een bestuurster had desondanks besloten om snel aan de overkant te komen zonder de omweg te nemen – dat was het enige ding wat op dat moment telde.

Een ander ding zou volgen, want seconden later kwam haar auto tot stilstand op het spoor, geblokkeerd door een van de hekken die de toegang vanaf de andere kant van de overweg afsloten. Op dat moment naderde een trein, en de halve slagbomen begonnen te sluiten. Het enige waar ze zich vervolgens op concentreerde was niet om zichzelf in veiligheid te brengen, maar om wanhopig – en tevergeefs – te proberen de auto aan de kant te krijgen voordat de trein hem zou aanrijden. 

Soms komt het niet eens in ons op om de kosten en baten van de beschikbare opties af te wegen: er is slechts één ding dat telt, tegen elke prijs. Dit ene ding voelt als een absolute verplichting die we niet kunnen negeren en waarover niet te onderhandelen valt. Enkel een andere verplichting die we hoger inschatten, kan ons ervan weerhouden ze blindelings na te komen.

Als we in goede geestelijke gezondheid verkeren, zouden we de veiligheid van ons gezin, of onszelf niet belachelijk maken, of onszelf redden als een belangrijker verplichting kunnen beschouwen dan uit handen van de politie te blijven, koppig te weigeren iets te doen omdat we denken dat onze rechten worden geschonden, of sneller aan de andere kant van het spoor te komen of onze auto te vrijwaren. 

Dat is een keuze die we kunnen maken. Maar dat moeten we vooraf doen.

LEES OOK
Koen Smets / 19-01-2024

Activistisch denken een vloek en een zegen?

Activisme heeft zeker tekortkomingen maar is het helemaal te verwerpen?
just stop oil
Koen Smets / 08-12-2023

Een moeilijk evenwicht

De afweging bepaalt bijna al onze beslissingen maar we passen ze vaak niet helemaal correct toe.
500 blogs
Koen Smets / 22-09-2023

De waarde van het onschatbare

De baten van een beslissing zijn in tegenstelling tot harde cijfers soms moeilijk te bepalen.
Wales speed