Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Verschillende perspectieven op kosten en baten

Koen Smets
empathy
We zijn blij wanneer iemand ons gunsten verleent en die kunnen zelfs economisch nut hebben. (Alex Green/Pexels)

Een paar jaar geleden was mijn (fictieve) collega Tim betrokken in een langetermijnproject waarvoor hij nu en dan moest reizen naar de stad waar hij opgroeide, meer dan zes uur rijden ver. Om de zoveel maanden moest hij enkele dagen, soms een hele week, ter plaatse zijn bij de klant. Omdat de werkdagen er erg lang waren, had Tim 's avonds weinig gelegenheid om iets anders te doen dan terug te keren naar zijn hotel, snel wat te eten en naar bed te gaan.

Op zekere dag wordt echter de productie bij de klant halverwege de middag stilgelegd zodat die nacht nieuwe apparatuur kan worden geïnstalleerd, en dat geeft hem de kans om zijn oude vriend Patrick op te zoeken. Tim en Patrick hebben samen op de universiteit gezeten en zijn sindsdien goede vrienden gebleven, maar vanwege de afstand zien ze elkaar slechts zelden.

Die zwoele avond in mei praten ze dus bij tijdens een etentje in een restaurant waar ze vroeger als jonge twintigers vaak kwamen. Ze hebben een leuke tijd, en wanneer het gesprek op een gegeven moment over Tims ervaring in het hotel gaat, antwoordt Tim naar waarheid dat het er behoorlijk saai is. Half grappend zegt hij: "Eerlijk gezegd zou ik nog liever bij jou op de vloer komen slapen". 

Tot zijn verbazing antwoordt Patrick: "Wel, ik zou je niet op de vloer laten slapen, maar ik heb een logeerkamer met een aparte douche, en je bent welkom bij mij als je hier moet zijn". 

Uitwisseling van gunsten

De volgende keer dat hij zijn klant moet bezoeken, vraagt Tim aan Patrick of dat aanbod nog steeds geldt. Dat is het geval, en om Patrick zo min mogelijk last te bezorgen besluit Tim zijn eigen slaapzak en handdoeken mee te nemen, en staat hij erop zijn deel van het koken en de afwas te doen. Dit is een uitwisseling van gunsten tussen vrienden, waarbij wederkerigheid een belangrijke rol speelt.

Patrick heeft een voor hem kostelijk aanbod gedaan – we laten immers niet zomaar mensen een kamer in ons huis betrekken – als een gunst aan Tim. Tim reageert daarop door zijn aanbod om een deel van de last die een huisgast meebrengt te verlichten.

sleeping bag
Logeren met minimale impact. (Brad Slavin/Flickr CC BY NC 2.0)

Vanuit een economisch oogpunt betekent het feit dat de transactie daadwerkelijk plaatsvindt dat Tim en Patrick er allebei baat bij hebben. De voordelen voor Tim zijn duidelijk: hij bespaart het geld voor het hotel, heeft een aangenamere verblijfplaats en geniet 's avonds van het gezelschap van zijn oude vriend in plaats van in zijn eentje tv te zitten kijken. Voor Patrick is het voordeel dat hij zijn vriend een plezier kan doen, wat hem een warme gloed geeft, en hij geniet natuurlijk ook een paar avonden lang van het gezelschap van zijn oude vriend.

Patrick heeft ook kosten: een vreemde in huis hebben, ook al gaat het om een oude vriend, is toch wat ongemakkelijk, en hij moet bovendien de logeerkamer opruimen (die, zoals gebruikelijk is, als 'tijdelijke' opslagplaats fungeert voor allerlei rommel). Hij zou Tim natuurlijk ook diner en ontbijt aanbieden, evenals een bed compleet met lakens en dekbedovertrek, en badhanddoeken.

Tim kiest er echter voor een aantal extra lasten te dragen om die van Patrick enigszins te verminderen: doordat hij geen lakens en handdoeken hoeft te voorzien en hulp krijgt bij het koken en afwassen, wordt de transactie voor Patrick aantrekkelijker. Zelfs het feit alleen al dat Tim hem dit aanbiedt, vormt een baat: we zijn namelijk blij wanneer iemand ons een gunst verleent. In economische termen kun je zeggen dat gunsten economisch nut op zich hebben. En natuurlijk geven deze kostelijke tegemoetkomingen die het leven van Patrick vergemakkelijken Tim op zijn beurt een warme gloed.

Dus een paar keer per jaar logeert Tim enkele dagen bij Patrick, telkens met dezelfde regeling: hij bevestigt eerst of het schikt, en brengt dan een cadeautje mee voor zijn vriend – nu eens een fles single malt, dan weer een interessant boek (nog meer warme gloed - die is er vaak wanneer we onvoorwaardelijke offers brengen).

Op zeker ogenblik wordt Patrick echter onwel, met een combinatie van fysieke en psychologische problemen – waarschijnlijk als gevolg van stress op het werk. Wanneer Tims volgende reis naar zijn cliënt zich aandient, gaat hij, zoals altijd, na of het goed is voor Patrick dat hij blijft logeren. Maar deze keer wijst Patrick het af: "Het is allemaal een beetje veel voor mij op dit moment".

Twee denkfouten, één grote oplossing

Tim is verrast. Hun hernieuwde vriendschap was de laatste maanden opgebloeid, en Tim was ervan overtuigd dat hij het ongemak van zijn verblijf tot een minimum had beperkt. Vanuit Tims perspectief wegen de voordelen voor Patrick om hem onderdak te geven duidelijk op tegen de minimale overlast. Zou hij niet blij moeten zijn met een vriend die kan helpen door wat klusjes op zich te nemen die op dit moment misschien "te veel" voor hem zijn? Hoe kan hij dat weigeren? De enige verklaring die Tim kan bedenken, is dat Patrick hun vriendschap niet langer waardeert – en misschien zelfs nooit heeft gewaardeerd.

dirty dishes
Als ik mag bijven logeren, dan is afwassen het minste wat ik kan doen! (Chefkeem/Pixabay)

Maar Tim maakt hier mogelijk twee denkfouten. De eerste is wat Daniel Kahneman in zijn boek Thinking, Fast and Slow, What You See Is All There Is noemt – er onterecht vanuit gaan dat onze waarneming een nauwkeurige en volledige weerspiegeling is van de werkelijkheid.

Het is een bijzondere vorm van bijziendheid, een onvermogen om te beseffen dat er misschien meer aan de hand is dan wat we zien. De andere is de Fundamentele Attributiefout: een overtuiging dat iemands handelingen en beslissingen een beeld geven van wie hij werkelijk is, zijn persoonlijkheid en houding, zonder rekening te houden met de rol die de context of de situatie daarin kunnen spelen. 

Tenzij Tim het daadwerkelijk aan Patrick vraagt, weet hij natuurlijk niet of er misschien redenen zijn die hij niet kent, voor Patricks onverwachte weigering van wat voor Tim een kleine gunst lijkt. Er kunnen verklaringen zijn waarvan Tim niet weet dat hij ze niet weet

En toch kan Tim, zelfs zonder Patrick de vraag te stellen, best wel inzicht krijgen in wat er in Patricks hoofd omgaat. In plaats van te na te gaan wat hij zelf zou doen in Patricks situatie, kan hij zijn perspectief omkeren en zich afvragen: "Hoe slecht zou ik mij moeten voelen om het gezelschap van een goede vriend te weigeren die aanbiedt me te helpen met het huishouden?".

Zelfs als Tim niet de meest fantasierijke persoon is, kan hij zich beslist wel inbeelden dat hij zich zo slecht voelt dat hij zelfs de geringste extra stress van een logé niet kan verdragen, zelfs als die persoon een goede vriend is die bereid is te helpen met praktische taken. Het kan natuurlijk zo zijn dat er iets is veranderd in hun vriendschap. Dat is mogelijk. Maar het is veel waarschijnlijker dat het de situatie van Patrick is, en niet de toestand van hun vriendschapsrelatie, die hem heeft doen besluiten af te haken.

Wanneer Tim zich dit realiseert, voelt hij plots een diepe empathie met Patrick. Hij beseft dat hij de kosten en baten enkel vanuit zijn eigen perspectief heeft bekeken, en dat ze er voor Patrick heel anders moeten uitzien. Als de gemoedstoestand van Patrick zodanig is dat geen enkel voordeel opweegt tegen de kosten van de verstoring door een logerende gast, dan wordt alles duidelijk. De empathie die Tim ervaart door het standpunt van Patrick over te nemen, stelt hem in staat de weigering anders te beoordelen, en kan hij begrijpen waarom dit de beste keuze is.

Empathie is een krachtige emotie. We kunnen ze opwekken door, in plaats van na te denken over wat wij anders zouden doen, ons in te beelden onder welke omstandigheden we hetzelfde zouden doen. Die empathie kan zelfs verschillen in de evaluatie van kosten en baten oplossen – en ons helpen om pijnlijke misvattingen te voorkomen.

LEES OOK
Stephen Bouquin / 18-09-2019

De emotionele onderbouw van het rechts populisme

Een reactie op het onderzoek Alain Van Hiel. Zijn studie vormt een belangrijke bijdrage tot het maatschappelijk debat over de oorzaken van het succes van uiterst rechts populisme…
Duimen omhoog voor Tom Van Grieken na zijn overwinningsspeech. Het Vlaams Belang staat er opnieuw. N-VA effende de weg voor de overwinning. (Foto Jonas Roosens / Belga)