Nadruk op het negatieve

Dit weekend zet (of zette, als je dit leest op of na zondag) een groot deel van Europa de klok voor de zoveelste keer vooruit. Sinds de invoering van de zomertijd aan het begin van de vorige eeuw heeft het begrip gedurende ruim zestig jaar een wat grillige geschiedenis gekend. Landen voerden het in, dan weer af, en gingen er vervolgens weer voor, en zelfs binnen hetzelfde land deden regio's en steden soms hun eigen ding.

Na de Tweede Wereldoorlog zagen de meeste Europese landen ervan af. Slechts enkele, zoals het Verenigd Koninkrijk en Ierland, hielden de praktijk in stand. Maar tijdens de oliecrisis in de jaren zeventig herontdekten de meeste landen die het hele jaar door één tijd hadden aangehouden de zomertijd als energiebesparende maatregel. Sindsdien gaan er elk jaar rond deze tijd steeds luidere stemmen op die volhouden dat het vooruitzetten (en uiteraard ook het terugdraaien) van de klok een zinloze en schadelijke praktijk is.

Er is geen sluitend bewijs dat het energie bespaart en vooral vlak na het vooruitzetten zou het leiden tot meer dodelijke verkeersongelukken, meer hartaanvallen en beroertes, en een daling van de productiviteit. Deze stemmen werden gehoord door de Europese Unie, die in 2019 plannen begon te maken om de maatregel af te schaffen. Sindsdien zijn de deadlines gekomen en gegaan. Waar wachten we nog op? Waarom zitten we in hemelsnaam nog steeds met een maatregel die geen energie bespaart, onze gezondheid en onze economie te gronde richt en meer mensen op de weg doodt? 

Het beste van twee werelden

Misschien is de redenering toch niet helemaal af. We zijn van nature gevoeliger voor negatieve ervaringen. Dit is best een adaptieve eigenschap: onze verste voorouders moesten door de oersoep navigeren en ervoor zorgen dat ze niet in een omgeving terechtkwamen die te warm of te koud was, of giftig, of te weinig voedsel bevatte.

Positieve signalen (of zelfs de afwezigheid van negatieve signalen) betekenden dat het er prima was om te verblijven, maar bij negatieve signalen was inpakken en wegwezen de aangewezen tactiek. Organismen die dat niet deden, stierven een voortijdige dood en hun DNA verdween, terwijl wij uiteindelijk genetische instructies van de succesvolle organismen erfden.

Maar onze voorouders waren niet zo geavanceerd als wij, noch wat betreft onze biologie noch wat betreft onze complexe samenleving. Voor hen was de wereld eenvoudig – de omstandigheden waren óf gunstig, óf nadelig. En als ze nadelig waren, moest er worden verhuisd. Wij worden vandaag echter voortdurend geconfronteerd met afwegingen, want weinig keuzes zijn helemaal voordelig of nadelig.

Daarbij zouden we eigenlijk telkens moeten nagaan of de voordelen wel opwegen tegen de nadelen. Maar soms doen we dat niet en benadrukken we alleen het negatieve, terwijl we het positieve over het hoofd zien. We besparen misschien geen energie door de klok vooruit te zetten, maar zijn er geen andere, misschien minder makkelijk te becijferen voordelen aan verbonden die in dit negatieve verhaal ontbreken?

Een van de hindernissen voor het streven van de EU is dat de lidstaten moeten beslissen of ze kiezen voor een permanente zomertijd of wintertijd. En hier wordt de kwestie dan duidelijk: de meeste mensen hebben 's zomers graag lichte avonden, en tegelijk verkiezen ze dat de zon 's winters op een redelijk uur opkomt. In het hoge noorden is de zomertijd irrelevant – als je twintig uur of meer daglicht hebt, maakt het niet uit wanneer de zon ondergaat en opkomt. In de winter echter, wanneer het daglicht schaars is, zien de mensen er toch graag wat van voor de ochtend voorbij is, dus permanente wintertijd heeft daar de voorkeur. Verder naar het zuiden zijn lange zomeravonden, met een zonsondergang om 22 uur of later, zeer geliefd, en wie geeft erom dat de zon dan pas om 6 uur op is? Maar als dat het hele jaar door zou gelden, zou in de winter de zon pas om 10 uur opkomen, dus hier graag permanente zomertijd!

De klok verzetten biedt het beste van twee werelden voor iedereen, een voordeel dat niet gemakkelijk te becijferen valt, maar dat veel mensen liever niet willen opgeven. Maar we hebben de neiging de voordelen van de status quo over het hoofd te zien, als we het negatieve ervan te veel benadrukken. 

Wanneer het negatieve overweegt

Enkele weken geleden stootte ik op een ander voorbeeld.  Hannah Ritchie van ourworldindata.org tweette een grafiek, die de aanzienlijke groei van duurzame energie in de Duitse elektriciteitsproductie sinds 2010 toont (met 145 TWh tot 225 TWh), en de daling van de bijdrage van kolen (met 82 TWh tot 145 TWh). Geweldig is dat, maar Duitsland begon in 2010 ook met het afbouwen van zijn kerncentrales, en ook de bijdrage dáárvan is sterk afgenomen (met 104 TWh naar 65 TWh).

Ritchie merkt op dat het gebruik van steen- en bruinkool nog veel sterker had kunnen dalen, als men de nucleaire capaciteit niet had verminderd. Ook hier werden de voordelen in termen van koolstofdioxide-emissies overschaduwd door sterke motieven om de kernenergieproductie stop te zetten, gevoed door een negatieve perceptie (die wel eens meer zou kunnen zijn ingegeven door ideologie dan door de veiligheid en de milieueffecten ervan).

En alsof ik nog een illustratie nodig had om dit artikel op te vullen, werd deze week in Vlaanderen een nieuwe campagne gelanceerd door het Vlaams Forum voor Verkeersveiligheid, dat het aantal verkeersslachtoffers wil verminderen door de maximumsnelheid eens te meer te verlagen (tot 30 kilometer per uur in alle bebouwde gebieden, 100 km/u op autowegen en 50 km/u elders). Het lijdt geen twijfel dat dergelijke maatregelen het aantal ongevallen met doden en zwaargewonden zouden doen dalen.

Maar ook hier wordt het negatieve benadrukt en wordt de maatregel voorgesteld alsof er geen kosten aan verbonden zijn. Zijn er dan geen voordelen verbonden aan de huidige snelheidslimieten, die verloren zouden gaan wanneer ze worden verlaagd? (Het feit dat de voorzitter van het forum de doelstelling van nul verkeersdoden als een realistische doelstelling beschouwt, is veelzeggend).

Enkel oog hebben voor het negatieve maakt ons kwetsbaar voor de Big Yellow Taxi denkfout. In het gelijknamige lied zong Joni Mitchell: "je weet niet wat je hebt tot het weg is", en door ons uitsluitend te richten op de nadelen van de huidige situatie zien we inderdaad de voordelen die we dreigen te verliezen over het hoofd.  

We moeten natuurlijk niet, zoals Johnny Mercer zong, simpelweg “Ac-Cent-Tchu-Ate the positive”, en het negatieve elimineren. Goede besluitvorming betekent een evenwichtige, onbevooroordeelde kijk op zowel de kosten als de baten, de voor- en nadelen van een voorgestelde keuze. Wanneer onze redenering wordt geleid door ideologie en dogma, of door sterke emoties, zijn we geneigd slechts aandacht te hebben voor één kant van de afweging, en dat is, vaker wel dan niet, de negatieve: we zijn voorbestemd te vluchten voor wat ons bedreigt.

Daarom is het beter kritisch te staan tegenover gepassioneerde maar compromisloze en eenzijdige argumenten, en tegenover de campagnevoerders en activisten die ermee komen aandragen (en dat kan ook betekenen dat we kritisch staan tegenover onszelf, als we onszelf hierop betrappen). Bovenal is het goed kritisch staan tegenover beleidsmakers wier voorstellen alleen maar pluspunten en geen negatieve kanten lijken te hebben.

Als we dan toch iets moeten benadrukken, laat het dan niet het negatieve of het positieve zijn. Laat het de noodzaak zijn om met beide zijden van de medaille rekening te houden.