De afgelopen week werden twee belangrijke toespraken gehouden door twee van de machtigste politieke leiders van de planeet. Beide vonden plaats tegen de achtergrond van de eerste verjaardag van het begin van de oorlog in Oekraïne, en de geopolitieke situatie was grotendeels ook hun thema. Toch zou iemand die zich hiervan niet bewust was, gemakkelijk de indruk kunnen krijgen dat het om twee totaal verschillende onderwerpen ging. De gelijkenis van de door de sprekers gebruikte methoden kon echter nauwelijks sterker zijn.
Ik heb het natuurlijk over de toespraken van de Amerikaanse president Joe Biden in Warschau en president Vladimir Poetins State of the nation voor de Doema, het Russische parlement. Allebei waren ze voornamelijk gericht op een ingroup publiek (hoewel Biden zich op een bepaald moment rechtstreeks tot het Russische volk richtte), en schetsten zelfverzekerde beelden van de situatie die, zoals verwacht, perfect aansloten bij hun twee uiteenlopende perspectieven.
Toespraak 1
Biden bereikte Polen na een verrassingsbezoek aan de Oekraïense hoofdstad. Zijn omweg via Kiev was een ongebruikelijke – Amerikaanse presidenten hebben zelden landen in oorlog bezocht waar geen Amerikaanse troepen aanwezig waren – en een zeer symbolische gebeurtenis.
Het centrale thema van zijn toespraak was het begrip vrijheid, een uitstekende keuze als je steun voor je beleid wilt werven (niet in de laatste plaats met het oog op je vooruitzichten op een herverkiezing in 2024) bij de burgers van een land met als een van zijn meest prominente emblemen het Vrijheidsbeeld. Hij gebruikte het woord zeventien keer in twintig minuten, en verwees naar de Oekraïense hoofdstad die, een jaar later, nog steeds "overeind staat en bovenal vrij is". Deze klemtoon stelde Biden ook in staat het conflict af te schilderen, niet als een oorlog over ideologie, maar als een oorlog tussen autocratie en democratie: "Hij [=Poetin] dacht dat autocraten zoals hijzelf hard waren en democratische leiders zacht. De democratieën in de wereld zijn sterker geworden, niet zwakker, maar de autocraten in de wereld zijn zwakker geworden, niet sterker."
Hij gebruikte nooit expliciet de termen goed en kwaad, maar dat was ook niet nodig. Door gewoon maar te verwijzen naar de "brutaliteit van de Russische strijdkrachten en huurlingen" en de "misdaden tegen de menselijkheid", en de wreedheden op te sommen die in de media breed worden uitgemeten, blijft er weinig twijfel over wie in dit conflict aan welke kant staat. En door te wijzen op Poetins misrekeningen zette hij het vooruitzicht in de verf dat de goeden uiteindelijk zullen zegevieren, en gaf hij hoop op een wenselijke uitkomst: "Oekraïne zal nooit een overwinning voor Rusland zijn. Nooit."
Biden benadrukte ook de eenheid tussen de Verenigde Staten en hun bondgenoten, en binnen het Amerikaanse volk ("Oekraïense vlaggen wapperen op Amerikaanse huizen") en zijn politici ("In het afgelopen jaar hebben Democraten en Republikeinen in ons Amerikaanse Congres elkaar gevonden om voor de vrijheid te staan."). De keuze, concludeerde hij, was duidelijk: "...tussen chaos en stabiliteit. Tussen opbouwen en vernietigen. Tussen hoop en angst. Tussen democratie die de menselijke geest verheft en de brute hand van de dictator die haar verplettert. Tussen niets minder dan beperking en mogelijkheden, het soort mogelijkheden dat ontstaat wanneer mensen niet in gevangenschap maar in vrijheid leven. Vrijheid. Vrijheid. Er is geen mooier woord dan vrijheid."
Hoe kun je je niet van harte willen aansluiten bij zo'n rechtvaardige zaak?
Toespraak 2
Ook in de toespraak van Vladimir Poetin voor het Russische parlement ging het over "radicale, onomkeerbare veranderingen", zij het niet met de vrijheid op het spel, maar "de toekomst van ons land en van ons volk". Voor hem zijn verkiezingen niet zo’n punt, maar hij moet toch de steun onder de Russische bevolking zien te behouden. Een goed beginpunt is om de oorlog – die hij hardnekkig een speciale militaire operatie blijft noemen – te positioneren als een actie ter verdediging van land en volk, in plaats van als een daad van agressie. Daarom herhaalde hij dat de oorlog was begonnen "om de mensen in onze historische gebieden te beschermen, de veiligheid van ons land te waarborgen en de dreiging te elimineren die uitgaat van het neonazistische regime dat na de staatsgreep van 2014 in Oekraïne de macht had gegrepen". Het was niet Rusland, maar dit onwettige regime dat "deze oorlog startte, terwijl wij net geweld gebruikten en gebruiken om de oorlog te stoppen", betoogde hij, verwijzend naar de Oekraïense reactie op de opstand in de Donbas in 2014.
Rusland is zeer geduldig geweest, aldus Poetin, en heeft er alles aan gedaan om "dit probleem met vreedzame middelen op te lossen". Maar "achter onze rug om" smeedde het Westen een ander plan: "ze wachtten gewoon hun kans af", zetten de Oekraïense neonazi's aan tot het plegen van terroristische aanslagen in de Donbas, trainden officieren van nationalistische bataljons aan westerse academies, en leverden volop wapens.
Op die manier, stelde hij, "is het volk van Oekraïne gijzelaar geworden van het regime in Kiev en zijn westerse handlangers". Het huidige "neonazistische" Oekraïense regime is aan de macht gekomen door een "bloedige, staatsvijandige en ongrondwettelijke staatsgreep", en "dient niet de nationale belangen, maar die van derde landen". Het is de nieuwste zet in een strategie die teruggaat tot de negentiende eeuw, sinds wanneer het Westen ernaar streeft "Rusland te beroven van deze historische gebieden die nu Oekraïne heten." Met andere woorden, Rusland verdedigt zich tegen de historische agressie van het Westen, dat erop uit is "iedereen te beroven onder het mom van democratie en vrijheden, om neoliberale en in wezen totalitaire waarden op te leggen."
Poetin speelde vervolgens ook de kaart van goed en kwaad, en verlegde het debat naar fundamentele morele keuzes, waarbij hij het Westen beschuldigde van het voortdurend "liegen en verdraaien van historische feiten terwijl zij onze cultuur, de Russisch-orthodoxe kerk en andere traditionele religieuze organisaties in ons land aanvallen". Het Westen is werkelijk moreel bankroet, zo betoogde hij. "Alles draait om de vernietiging van het gezin, [...] perversie en misbruik van kinderen, inclusief pedofilie, die allemaal normaal worden verklaard in hun leven", terwijl de Anglicaanse kerk "van plan is het idee van een genderneutrale god te onderzoeken". Daartegenover verklaarde Poetin: "Wij zullen onze kinderen beschermen tegen verdorvenheid en ontaarding".
De morele kruisvaarder liet er geen twijfel over bestaan wie in dit conflict de morele bovenhand heeft.
Verschillende verhalen, zelfde plot?
Je had ongetwijfeld al een mening over welke kant de goede en welke de slechte is vóór je de inhoud van de toespraken te zien kreeg, en de speech van de leider aan de ‘verkeerde’ kant spreekt je wellicht niet aan. Maar wanneer je er de details uit verwijdert die de kanten identificeren, hebben ze allebei een enorme overtuigings- en mobilisatiekracht, die ons oordeel en onze keuze met vaste hand ertoe leidt het argument van de spreker bij te treden. Als de leider waar we ons achter hadden geschaard de toespraak van zijn tegenstander had gehouden, hadden we die waarschijnlijk net zo overtuigend gevonden. Hoe doen ze dat?
Beide leiders positioneren hun aanpak duidelijk als de juiste (en de enige juiste – er is geen keuze, geen nuance, geen voorwaardelijkheid). Beiden kiezen een thema dat hen gemakkelijk in staat stelt zichzelf af te schilderen als de goede en de tegenstander als de slechte – Biden kiest de heilige waarde van de vrijheid, en Poetin de heilige waarden van land en moraal. Door de zaak voor te stellen als een onvoorwaardelijke, absolute verplichting, een zaak van goed tegen kwaad, wordt elke vraag of de offers gerechtvaardigd zijn overbodig. Geen vervelende discussies over kosten en baten!
Zodra ze hun missie hebben gekozen, kaderen ze het conflict vakkundig: iets van fundamenteel belang voor ons wordt bedreigd, en het is onze heilige plicht daartegen daadkrachtig te reageren. De waarheid is in het beste geval van secundair belang; zolang het narratief maar plausibel is, zal hij de motieven om door te gaan onderbouwen en het publiek gemakkelijk in de gewenste richting leiden. Beide toespraken doen dit voorbeeldig, zozeer dat je zonder de details nooit zou beseffen dat het om hetzelfde conflict gaat.
Het enige wat nog nodig is, is een beetje gemotiveerd redeneren. Als je vooraf al weet dat je de juiste zaak steunt, zal elke redenering, ook al is die niet meer dan schaamteloze retoriek, gemakkelijk voldoen.
Dit soort aanpak wordt al lang met succes gebruikt door leiders op alle niveaus. En dat doet de vraag rijzen of onze vatbaarheid voor tendentieuze kadering en gemotiveerd redeneren, zoals soms wordt beweerd, eigenlijk wel zo nadelig is. Als we die niet hadden, zou het immers een stuk moeilijker zijn om een overtuigende leider te zijn – ten goede of ten kwade.
Zullen de ‘goede’ leiders uiteindelijk altijd zegevieren? De toekomst zal het uitwijzen. Maar misschien is het goed er voor alle zekerheid toch ook voor te duimen.