Paleizen van en voor het volk

In tijden waarin eenzaamheid en sociale uitsluiting hand over hand toenemen, blijken bibliotheken een positieve impact op het mentaal welzijn van hun bezoekers te hebben. Dat staat in een publieksonderzoek van de VVBAD, samen met de Universiteit Antwerpen en studiebureau LMR, dat eind september 2022 werd gepubliceerd.

Die immateriële waarde van een bibliotheek erkent ook Patrick Vanden Berghe, bibliothecaris in het West-Vlaamse Pittem, dat nog geen 7.000 inwoners telt. Vanden Berghe ziet als docent Informatiebeheer aan de Arteveldehogeschool in de bibliotheek veel meer dan alleen een cultuurinstelling. “Het is een plek om samen te komen, om te praten, te verkennen.”

Derde plek

In The Great Good Place (1989) introduceerde de Amerikaanse socioloog Ray Oldenburg de third place, de derde plek waar we niet thuis (onze eerste plek) of op het werk (onze tweede plek) zijn. Het zijn plaatsen als pleinen, parken en koffiehuizen die door hun openbaar karakter cruciaal zijn om de gemeenschap vorm te geven.

De bibliotheek is een derde plek par excellence, door haar niet-commerciële karakter. Voor professor Frank Huysmans, die aan de Universiteit van Amsterdam onderzoek doet naar de informatiesamenleving, is de bibliotheek de plek die vertrouwd is, maar toch buitenshuis ligt. “Er komt bovendien wel een aardige dwarsdoorsnede van de maatschappij langs. In die zin is de bibliotheek veel laagdrempeliger dan andere cultuurinstellingen.”

Directeur Krist Biebauw van Bibliotheek De Krook in Gent ziet de bibliotheek als een zeldzame plek waar je nog kan vertoeven zonder iets te moeten consumeren. “Traditioneel gezien zijn openbare bibliotheken altijd al open plekken geweest. Dat is vandaag nog steeds zo. Iedereen is welkom. Als je de bibliotheek binnenstapt, dan wordt niets van jou gevraagd, niets moet.”

Biebauw is ervan overtuigd dat een bibliotheek zich niet te veel moet spiegelen aan commercieel marktdenken. “Het is immers per definitie een openbare dienst, met subsidies.” Ook Huysmans zit op die lijn. Hij is er dan ook op tegen dat bibliotheken over ‘klanten’ gaan spreken, en verkiest termen als inwoners of burgers.

Omdat de bibliotheek op zichzelf een sterk merk is en dus, in tegenstelling tot andere cultuurinstellingen, geen sterke profilering of marketing nodig heeft, probeert de Gentse hoofdbibliotheek commerciële beeldtaal zoveel mogelijk buiten te houden. “Dat zorgt voor een bepaalde rust."

"Ook het interieur schreeuwt niet om aandacht, en architecturaal is het een open en rustige plek, maar wel met zicht op de drukte van de stad. De bibliotheek is in de eerste plaats een dienstverlener, een public service zoals dat in het Engels zo mooi heet”, zegt Biebauw.

Toevluchtsoord

De energiecrisis die in het najaar van 2022 toesloeg, zette het belang van publiek toegankelijke toevluchtsoorden nog meer in de verf. The Guardian signaleerde eind september 2022 dat Britse bibliotheken onderdak bieden aan ‘kwetsbaren’ tijdens de inflatiecrisis.

CEO Isobel Hunter van Libraries Connected omschreef bibliotheken als “warme, gratis toegankelijke ruimten” die “ideaal geplaatst zijn om hulp te bieden aan diegenen die deze winter het zwaarst worden getroffen door de kosten voor hun levensonderhoud”.

Onder meer door de ruime openingsuren frequenteren heel wat stedelingen bibliotheken niet langer louter in hun vrije tijd, als derde plek. Wanneer de bibliotheekruimtes dienst gaan doen als thuisplek of als werk- en studieplek kan dat voor plaatstekort zorgen. De werking kan onder druk komen en soms kunnen daardoor spanningen ontstaan.

Krist Biebauw zegt dat De Krook in de wintermaanden nog veel meer mensen over de vloer krijgt voor wie de bibliotheek een warme, veilige haven is. “Mensen zonder thuis of dak boven het hoofd vinden de weg naar de bibliotheek. We promoten dit niet, maar we verwelkomen die mensen wel. We zien bijvoorbeeld ook meer mensen die hier komen telewerken, mogelijk om zo toch ook te besparen op hun energiefactuur.”

Ook hoofdbibliothecaris Leen Lekens van Muntpunt in hartje Brussel ziet sinds de coronacrisis de tendens van meer telewerk, waarmee werkgevers inmiddels kunnen besparen. Haar collega Bea Jacquemyn merkt op dat leerlingen en studenten al veel langer in groten getale de weg vinden naar de studieplekken. “Door het succes ervan hebben we het reservatiesysteem Bookaplace moeten invoeren, en de bezoekers zijn daar tevreden over.”

Dat studenten naar de bibliotheek vluchten “heeft te maken met de rust en de disciplinering die er heerst, en het gebrek aan digitale en andere afleiding, die ze thuis of op hun studentenkamer wel ervaren”, zegt professor Huysmans daarover.

Het dreigende plaatstekort dwingt bibliotheken wel om keuzes te maken, soms ten koste van de collectie en presentatie ervan. Carol Vanhoutte zegt dat de centrale bibliotheek in Kortrijk meer en meer ruimte vrijmaakt door minder rekken in de magazijnen te voorzien. “Magazijnen kunnen dienstdoen als publieke zit- en werkruimte. Die evolutie is al een tijd volop bezig, omdat meer en meer materiaal digitaal te vinden is.”

Digitale kloof

De taak van de bibliotheek is in essentie dezelfde gebleven als bij het ontstaan ervan, stelt Biebauw vast. “Wat voor ons centraal staat is, in een slogan gevat ‘mensen helpen om de wereld van vandaag beter te begrijpen’. Gebeurde dat vroeger via boeken, omdat het de beste en enige manier was, kan dat vandaag op veel meer verschillende manieren, van een academisch debat tot de digicafés waar we mensen simpele tools leren gebruiken.”

Dat betekent dat er al lang geen gewijde stilte meer heerst in de Gentse bibliotheek. “We proberen de link te leggen tussen de collectie en de bezoekers van de bibliotheek. We stellen de vraag: wat heeft die persoon nodig? Soms is dat een boek, maar soms ook een doorverwijzing naar een specifieke organisatie.”

Professor Huysmans noemt in dit verband de informatiefunctie van de bibliotheek. “Bibliotheken erkennen hun rol in het aanleren van informatievaardigheden, om mensen kritisch te leren omgaan met informatie.”

Daarnaast realiseren bibliotheken zich meer dat ze een sociale functie hebben, en ze springen daar bewuster mee om, stelt Huysmans vast. Dat de informatietaak en de sociale opdracht kunnen samengaan, bewijst de rol die bibliotheken opnemen tegenover digitale kwetsbare bezoekers.

De Barometer Digitale Inclusie die de Koning Boudewijnstichting in september 2022 publiceerde, legt met alarmerende cijfers de vinger op de wonde. Bijna een Belg op de twee is digitaal kwetsbaar, en oudere mensen en mensen met een laag opleidingsniveau en een laag inkomen lopen een veel hoger risico om slachtoffer te worden van de digitale kloof.

Muntpunt probeert onder meer met de app-o-theek al enige tijd in te spelen op digitale kwetsbaarheid en antwoorden te bieden. “Mensen kunnen er om raad vragen voor het aanmaken van e-mailaccount, wanneer het niet goed lukt om toepassingen te installeren of gebruiken op de smartphone, zoals de digitale identiteitsapp itsme, of voor online bankieren", legt Lekens uit.

"Inmiddels is de Dienst Ondersteuning Bibliotheken in Brussel (OBIB), die het hele netwerk van Brusselse bibliotheken ondersteunt, geïnteresseerd om de app-o-theek ook bij andere Brusselse bibliotheken te introduceren."

Bij de lancering van de CovidSafeBE-app werd de bibliotheek van Kortrijk overspoeld met vragen over hoe die op de mobiele telefoon moest worden geïnstalleerd. Vanhoutte vindt het niet meer dan logisch dat mensen daarvoor in de bibliotheek komen aankloppen. Al denkt ze wel dat kleinere steden en gemeenten zulke kansen nog onvoldoende benutten. “Daar vertrekt het beleid rond (digitale) kwetsbaarheid vaak vanuit het beleidsdomein Welzijn, maar de bibliotheek wordt vaak vergeten. "

"Het cliché leeft nog steeds dat een bibliotheek alleen rond boeken draait, terwijl de essentie van een bibliotheek informatie is. Ik heb wel de indruk dat dat besef langzaam insijpelt. Misschien kunnen welzijnswerkers ter plekke wel een voortrekkersrol spelen.”

Professor Huysmans plaatst daar als wetenschapper wel een kanttekening bij. “Soms wordt er te veel verwacht van bibliotheken. We kunnen niet verwachten dat ze dat doen op de schaal die nodig is.”

In en van de gemeenschap

Sinds enkele jaren meten bibliotheken in Nederland zich een maatschappelijk-educatieve rol toe. “Ze willen de persoonlijke ontwikkeling faciliteren, van volwassenen en kinderen. Dat gebeurt niet alleen via boeken, maar ook via de ruimtes die ze beschikbaar stellen, cursussen die ze aanbieden, activiteiten die ze organiseren”, zegt Huysmans.

Ook bibliotheken in Vlaanderen en Brussel willen volop die sociaal-educatieve rol opnemen, en daarvoor zijn partnerschappen cruciaal. “In De Krook zijn verschillende organisaties aanwezig, bovenop de intensieve wisselwerking met imec en UGent rond technologie, waarin veel ruimte is voor debat en experiment. Daarnaast huizen hier ook het Steunpunt Inclusie, TOPunt Gent en de Wetswinkel. De Stap maakt mensen wegwijs in volwasseneducatie in Oost-Vlaanderen, en we hebben hier en in de wijkbibliotheken ook een Digipunt waar mensen gratis advies krijgen over ICT-problemen en -vragen”, zegt Biebauw.

Ook Muntpunt heeft een intensieve partnerwerking. “Momenteel loopt een campagne die focust op rondkomen met een beperkt budget en hoe we daarbij kunnen helpen. Meer dan dertig organisaties zijn partner, waaronder de Gezinsbond, Kind & Gezin, Brussels Ouderenplatform en CAW BIZ Brussel, het samenwerkingsverband voor schuldhulpverlening in de regio Brussel.”

In heel wat Vlaamse bibliotheken, waaronder die van Kortrijk, lopen workshops voor kinderen, die afgestemd zijn op leerdoelstellingen uit het onderwijs. Die kunnen gaan over lezen, maar ook over mediawijsheid.

“Onderwijzers en leraren zien dat ze in de bibliotheek terechtkunnen voor workshops rond STEM (Science, Technology, Engineering & Mathematics, red.). In bibliotheken komen er ook meer en meer MakerLabs en Makerspaces. Daar vinden jongeren die geen dure vakantieworkshops kunnen betalen hun gading om te experimenteren met moderne apparatuur en nieuwe technologie”, zegt Vanhoutte.

Ze beklemtoont ook de cruciale rol die de bibliotheek speelt in het NT2-onderwijs. “Mensen die Nederlands als tweede taal leren, komen met hun opleidingsinstelling langs, en krijgen systematisch een abonnement. Nadien zien we dat zij blijven komen.”

In de bibliotheekwereld is er een hernieuwde belangstelling voor wijkbibliotheken, stelt Leen Lekens vast. “Die bibliotheken kunnen een eigen smoel krijgen, die spoort met het gezicht van de wijk.” In de wijken kan je volgens haar collega Bea Jacquemyn ook meer inspelen op specifieke vreemde talen waar Muntpunt zich hoofdzakelijk beperkt tot Frans, Engels en Spaans. Ook Muntpunt heeft zichzelf in de beleidsplannen de taak opgelegd om naar buiten te treden. “Maar door de pandemie zijn we daarin wat afgeremd”, geeft Lekens toe.

Gent telt naast de hoofdbibliotheek De Krook verschillende wijkbibliotheken, verspreid over de deelgemeenten, waarvan er na recente besparingen nog twaalf zullen overblijven. Krist Biebauw noemt deze filialen belangrijk om een divers publiek te bereiken. “De nabijheid ervan zorgt voor een nog lagere drempel voor bezoekers. De wijkbibliotheek ligt om de hoek en is makkelijker bereikbaar, het contact is er nog persoonlijker, mensen kennen elkaar."

"Voor specifieke doelgroepen proberen we daar onder meer rond de digitale kloof initiatieven op te zetten. Ook daar proberen we altijd samen te werken met andere organisaties. De wijkbibliotheek mag niet louter op zichzelf staan. Zo krijgt ze een nog groter belang in de gemeenschap.”

Lezen

De sociaal-educatieve rol, maar ook de informatieopdracht in digitale tijden, zorgen ervoor dat de profielen van de bibliotheekmedewerkers doorheen de jaren sterk zijn geëvolueerd, waardoor die soms meer aansluiten bij sociaal-cultureel werk.

“Omdat de bibliotheek diverse rollen vervult, en ook sociale functies heeft, werken hier vandaag meer dan vroeger mensen met verschillende profielen”, zegt Biebauw. “Het zijn geen sociaal werkers, maar wel mensen met sociale vaardigheden. Mensen die ook kunnen achterhalen welk dieperliggend probleem schuilgaat achter een vraag, en die persoon eventueel kunnen doorverwijzen naar sociale organisaties.”

Professor Huysmans beschouwt de bibliotheek als “een verstrekker van ‘eerstelijnsinformatiezorg’, die mensen helpt en wegwijs kan maken, maar ook kan doorverwijzen als het nodig is”.

Dat sluit aan bij het concept van de community librarian dat informatiewetenschapper David Lankes uitwerkte. “Die hedendaagse bibliotheekmedewerker richt de blik naar buiten en stelt de vraag wat nodig is voor de gemeenschap. Zo’n community librarian moet wendbaar zijn en in dialoog gaan met de bezoeker”, zegt Jessica Jacobs van beroepsvereniging VVBAD.

Dat blijkt in de praktijk niet altijd evident. “Uit onderzoek blijkt dat het vaak tegenstrijdig is waar de gebruikers nood aan hebben: een rustige plek of juist een plek met ambiance, waar mensen elkaar leren kennen”, zegt Jacobs.

En wat is het lot van boeken in wat decennia geleden gemeenzaam de boekerij werd genoemd? In ieder geval blijft de rol van bibliotheken in leesbevordering cruciaal, en ook het gedrukte boek blijft daar een rol in spelen.

Ook de Gentse bibliotheek zet erop in. Biebauw geeft het voorleesproject Boek op bezoek als voorbeeld, waarbij vrijwilligers bij jonge kinderen thuis langsgaan om voor te lezen. Al heeft Biebauw het liever over ‘leesplezier’.

“We moeten zorgen voor een positieve ervaring met lezen. Jongeren, maar ook volwassenen, lezen misschien meer dan ooit, maar wat ze lezen is zeer fragmentair, en snel. De waaier aan alternatieven die vechten om aandacht is vandaag enorm breed. Het zogenoemde ‘diep lezen’ staat echt wel onder druk.” (Zie ook Apache Magazine #4.)

Leen Lekens verwijst naar het project Boekstart van Iedereen Leest waarmee ook Muntpunt inzet op leesbevordering bij baby’s tot 3 jaar, omdat de eerste levensjaren cruciaal zijn voor de taalontwikkeling bij kinderen.

“In de zomer zet Muntpunt mee zijn schouders onder het project 1 Stad 19 Boeken, een zomerleesproject van het Netwerk van de Brusselse Bibliotheken waarbij elke Brusselse bibliotheek een ambassadeur afvaardigt die telkens ‘1’ titel kiest, met samen ‘19 boeken’.”

Muntpunt probeert zoveel mogelijk vanuit de kracht van verhalen te vertrekken. “Maar ook via het programma-aanbod zetten we in op diverse formats, zoals met Brussels City of Stories waarmee we de stad intrekken om verhalen te verzamelen die op een later moment ‘verteld’ worden aan een publiek. Daarnaast telt Muntpunt een heel aantal leesclubs, ook voor lezers met moeilijkheden.”

Investeren ...

In Vanop de frontlijn. Reflecties op de het Vlaamse cultuurbeleid voerden voormalig Vlaams Parlementslid Bart Caron (Groen) en professor agogiek Guy Redig (VUB) in 2019 een pleidooi voor een herstel van de band tussen steden en gemeenten en de overheid, die er een moet zijn zonder verplichtingen. Daarop maken zij echter één uitzondering. Het openhouden van een openbare bibliotheek noemen zij een “basisopdracht voor elk bestuur”.

De afschaffing van de zogeheten bibliotheekplicht in 2015 zorgde voor veel ongenoegen. Doemscenario’s doken op. “Geen enkele hoofdbibliotheek is tot op heden verdwenen”, zegt Biebauw.

Docent en bibliothecaris Patrick Vanden Berghe zag vroeger te veel uniformiteit en ziet de voordelen van de lokale verankering. “Het eerste bibliotheekdecreet van 1978 zorgde voor een professionalisering van de sector, maar ook een homogenisering. Bibliotheken waren quasi-inwisselbaar."

"Vandaag zal de toekomst van de bibliotheek lokaal bepaald worden. Hoe de ontmoetingsfunctie wordt ingevuld, of en hoe je diverse doelgroepen aantrekt, welke activiteiten je aanbiedt, met wie je samenwerkt … een bibliotheek zal zelf moeten kijken hoe ze aan welke lokale noden kan beantwoorden. Hier in Pittem is een psychiatrisch centrum, dus zetten we bijvoorbeeld in op het bespreekbaar maken van mentale gezondheidsproblemen. In samenwerking met de kliniek organiseren we samenleesgroepen, waar patiënten en niet-patiënten samenkomen.”

Al vindt hij wel dat we moeten opletten dat de verschillende lokale bibliotheken niet als eilanden los van elkaar komen te bestaan. “Sinds de overheveling van de culturele bevoegdheden van de provincies naar het Vlaamse niveau is een groot stuk van de ondersteuning weggevallen, op vlak van promotie, vorming, maar ook de uitwisseling met andere bibliotheken. Die ondersteunende rol vervangen gaat heel traag. Er is altijd sprake geweest van een grote solidariteit tussen bibliotheken, we moeten opletten dat die niet vervaagt.”

Jessica Jacobs wijst erop dat het beleid sterk steunt op het lokale niveau en op lokale beslissingen die autonoom genomen worden. “Dat betekent dat in de ene gemeente aandacht en geld gaat naar de bibliotheek, terwijl het in andere gemeenten naar andere zaken gaat.” Ze verwacht dat bibliotheken met verschillende snelheden zullen bewegen. Bovendien moeten bibliotheken hun meerwaarde harder bewijzen met cijfers, zegt Vanden Berghe.

De bibliotheek van Sint-Pieters-Leeuw kreeg van het gemeentebestuur het vertrouwen om de afgelopen jaren ambitieuze plannen uit te voeren. Veel hangt af van de visie en luisterbereidheid van de burgemeester en schepen en de overtuiging van de bibliothecaris dat een bibliotheek relevant blijft en innovatief moet zijn. “Wij hebben het geluk gehad dat we de mogelijkheid kregen om sterk te investeren in de bibliotheek, in infrastructuur en werking", zegt hoofdbibliothecaris Katja Grammens.

In de gemeente in de Brusselse zuidwestrand kon de nieuwe bibliotheek net voor de zomer haar intrek nemen in een gerenoveerd landhuis. Hier werd ook een MaakBib geïnstalleerd, waar creatievelingen aan de slag kunnen met nieuwe technologieën zoals een lasercutter, een snijplotter en een 3D-printer.

... en besparen

In deze besparingstijden verwacht Grammens geen bezuinigingen op personeel, want de succesvolle opstart van de nieuwe bibliotheek brengt veel werk met zich mee. "Eigenlijk zouden we meer mensen in dienst moeten kunnen nemen, maar een stijging van de werkingsmiddelen zit er nu niet in.”

Muntpunt, dat een aparte positie inneemt omdat het subsidies krijgt van Vlaanderen en de Vlaamse Gemeenschapscommissie, houdt budgettair voorlopig het hoofd boven water. “Maar door de gestegen energieprijzen en de indexaanpassingen aan de lonen wordt de situatie wel moeilijker”, zegt Leen Lekens. “Onze subsidiegevers hebben deels oren naar onze bezorgdheden, maar ze kaatsen de bal ook terug. We worden aangemaand om zelf ook op zoek te gaan naar mogelijke scenario’s om te besparen en de inkomsten te verhogen.”

Krist Biebauw vreest niet voor het voortbestaan van de openbare bibliotheek, maar zegt dat de coronacrisis en de energiecrisis wel fel inhakken op de stedelijke en gemeentelijke budgetten. “Ook in Gent zullen werknemers die met pensioen gaan niet worden vervangen.”

Enkele dagen nadat Apache met directeur Krist Biebauw sprak, liet schepen Sami Souguir (Open Vld) weten dat Gent in het kader van besparingsplannen vier wijkbibliotheken samenvoegt tot twee, waardoor 2,5 voltijdse jobs worden uitgespaard. Maar ook De Krook deelt in de klappen. De infopunten in het gebouw zijn binnenkort enkel nog tussen 13 en 18 uur bemand. Op andere momenten zijn de bezoekers aangewezen op ‘selfservice’.

Dergelijke ingrepen doen Carol Vanhoutte met wat angst vooruitblikken naar de toekomst. Ze stelt vast dat gemeenten snel de sprong maken om te besparen op personeel. “Investeringen in hardware zouden de oplossing zijn, en bezoekers zouden dan zelf de boeken komen uithalen. Maar een bibliotheek is zoveel meer dan alleen boeken uitlenen.”

Vanhoutte is voor systemen waardoor bezoekers zelf zaken kunnen uitlenen, maar niet om te besparen op personeel. “Dankzij die systemen kunnen medewerkers andere rollen opnemen, zoals de educatieve rol om mensen te begeleiden. Snoeien in personeel en digitaliseren is niet de oplossing. Een bibliotheek zonder medewerkers kan goedkoop lijken, maar op termijn raak je op die manier de gemeenschap, waar bezoekers ongedwongen vragen kunnen stellen om verder te worden geholpen.”

De bibliotheek wordt fundamenteel niet in vraag gesteld, maar op de lauweren rusten zit er niet in. Ze moet mee met de steeds voortschrijdende tijd, maar blijft toch bovenal een essentiële publieke en sociale dienst.

Je kan je afvragen of de openbare bibliotheek in deze tijden uitgevonden had kunnen worden. Als iemand vandaag met het idee op de proppen zou komen voor een plek waar je (bijna) gratis boeken en zoveel andere zaken kan uitlenen en kan vertoeven zonder meer, zou die wel eens weggelachen kunnen worden.

We moeten deze ‘paleizen voor en van het volk’ koesteren. Want, zoals auteur en journalist Sue Halpern schreef: “Een openbare bibliotheek is gebaseerd op een ethos van delen en egalitarisme. Ze is niet veroordelend. Ze staat in schril contrast met het materialisme en individualisme die de hedendaagse cultuur bepalen. Een bibliotheek is van de gemeenschap, tegendraads en trots.”