Journalist en auteur Ann Peuteman (1973) blijft zich na Grijsgedraaid (2019) en Verplant (2021) ook met Rebels - een boek én een documentaire die ze met regisseur Brecht Vanhoenacker maakte voor Victoria Deluxe - verder verdiepen in het leven van ouderen.
Ondanks de toenemende vergrijzing blijft ouder worden allerminst een populair thema. Want ouderdom wordt in onze samenleving veelal als problematisch ervaren. De twaalf 75-plussers die in Rebels het woord voeren laten nochtans zien dat het leven na 75 verre van geleefd is.
“Toen ik destijds plannen maakte voor mijn eerste boek over ouderen, botste ik vaak op onbegrip en desinteresse”, vertelt Peuteman. “Zelfs mijn eigen moeder vroeg zich toen af waarom ik een boek over oude mensen zou willen schrijven.”
Die geringe aandacht voor ouderen heeft volgens Peuteman alles te maken met het clichébeeld dat we als samenleving over ouderen ophangen. “Wij zouden zogezegd weten wat ouderen willen. Ze willen met rust gelaten worden en ze willen dat we hen zoveel mogelijk zorgen uit handen nemen. Als je die redenering volgt, is alles dus al min of meer geregeld en valt er weinig over ouderen te schrijven.”
Meneer Fons
Peuteman schrijft al meer dan twintig jaar voor Knack en volgde er de eerste dertien jaar vooral de Wetstraat. “Mijn fascinatie voor ouderdom is vooral begonnen toen ik interviews aflegde met oud-ministers en allerhande erudiete mensen van een zekere leeftijd.”
“Door wat ze me vertelden in de marge begon het me te dagen dat er iets grondig schort aan onze omgang met ouderen. Want als zulke mensen al aangaven dat ze het moeilijk vonden om de regie in handen te blijven houden, dan viel het ergste te vrezen voor ons, gewone stervelingen.”
“Fons Verplaetse (1930-2020), de voormalige gouverneur van de Nationale Bank, vertelde bijvoorbeeld dat hij in het revalidatiecentrum waar hij na een heupoperatie belandde op zijn strepen moest staan om als meneer Verplaetse aangesproken te worden. Uiteindelijk kwam een compromis uit de bus: ze zouden hem ‘meneer Fons’ noemen.”
“Velen lieten me eigenlijk verstaan dat ze zich niet zozeer oud voelden door wat ze in de spiegel te zien kregen, maar door hoe anderen ze zagen en door hoe ze werden bejegend. Mijn nieuwsgierigheid is toen gewekt naar hoe we ervoor kunnen zorgen dat we zo veel mogelijk onszelf kunnen blijven als we ouder worden. Dat is een zoektocht die een steeds groter deel van mijn leven is geworden.”
Het kleine verzet
Voor Peuteman beslaat de rebellie van de ouderen een heel spectrum. “Ik vond het belangrijk om zowel de grote als de zogezegd kleine meningen van de ouderen mee te geven.”
"Zo is er enerzijds het letterlijke verzet van een door de wol geverfde activist als Monika Triest (1941) die nog steeds gaat betogen. Zij heeft een uitgesproken mening over allerhande maatschappelijke kwesties, maar moet vaststellen dat ze als oudere vrouw niet langer gevraagd wordt in debatten en panels.”
“Anderzijds is er ook het kleine verzet van iemand als Leon Dewulf (1944). Die man heeft geen heupen meer en zit in een rolstoel, maar heeft de sleutel opgeëist van het woonzorgcentrum en afgedwongen dat hij zonder begeleiding met zijn scootmobiel naar buiten mag.”
“Of neem Nadia Vereecke (1945): een gewezen verpleegkundige die koppig verder blijft solliciteren. Dat is even rebels, maar omdat de wereld van ouderen meer ingekrompen is, ziet dat verzet er voor de buitenwereld kleiner uit. Maar allen weigeren ze zich neer te leggen bij wat anderen van hun leven willen maken.”
Niet meer gehoord
De vele ouderen met wie Peuteman in het kader van dit boek sprak, kwamen vaak met dezelfde verzuchtingen. Ze gaven vooral aan nog te willen werken, hun eigen financiën te willen beheren en inspraak en een stem in het maatschappelijk debat te willen hebben.
“Zo wil Nadia dolgraag nog vrijwilligerswerk doen omdat ze het belangrijk vindt om met haar ervaring als verpleegkundige kennis door te geven. Maar wordt ze net als vele andere ouderen vaak afgescheept of afgewezen. Veelzeggend ook: bij het solliciteren voor vrijwilligerswerk is het vaak niet mogelijk om een geboortedatum voor 1952 aan te vinken.”
“Voor mij was het een echte eyeopener om Monika te horen vertellen. Ze vertelde dat als je keer op keer subtiel de boodschap krijgt dat niemand meer op je mening zit te wachten, dat je je daar op den duur naar gaat gedragen. Ouderen beginnen zichzelf onzichtbaar te maken omdat ze het gevoel krijgen dat anderen dit van hen verwachten. Een vicieuze cirkel.”
“Het meest tot de verbeelding sprekende voorbeeld daarvan is natuurlijk het stemrecht. Dat is bij de 75- en 85-plussers eigenlijk los zand. Zij hebben het recht om te gaan stemmen, maar het is nog slechts een minderheid die dat doet. Zeker als ze zorgafhankelijk worden.”
“Als jouw huisarts meteen een briefje geeft zodat je niet hoeft te gaan stemmen, krijg je toch de boodschap dat jouw stem eigenlijk niet meer van belang is. Dan moet je al sterk overtuigd zijn om daar toch van gebruik te maken. Zo kreeg Fons Verplaetse zo’n briefje van zijn huisarts. Die man werd natuurlijk razend. Heel zijn leven zette hij zich in voor de christendemocratie en de maatschappij, en dan zo’n een briefje in de handen gestopt krijgen.”
Met een dekentje bij de tv
Volgens Peuteman moeten we ervoor zorgen dat ouderen die dat willen tot hun laatste dag kunnen blijven wie ze altijd zijn geweest. En daar gaan we volgens haar zwaar in de fout. “We zijn heel erg gefocust op het lichamelijke comfort. Voor mijn lijf wordt goed gezorgd, maar mijn geest zijn ze vergeten, zo vertelde radiocoryfee Lutgart Simoens (1928-2020) mij destijds.”
“Of het nu zorgkundigen of hun kinderen zijn, vaak informeren ze bij ouderen alleen naar het lichamelijke. Heb je geen pijn vandaag? Heb je het wel warm genoeg? Dat is uiteraard allemaal belangrijk, maar dat is niet waar een mens gelukkig van wordt. Het lijkt alsof het genoeg is dat ze op gemak zijn met een dekentjes over de knieën bij de televisie.”
“Het is uiteindelijk toch geen verrassing dat al die mensen aangeven de regie zelf in handen te willen houden en tot het laatste moment betekenisvol te zijn? Ja, Monika heeft op haar 81ste wat ouderdomskwalen en ondertussen haar man verloren, maar zij heeft nog evenveel dromen en plannen als ik.”
“Zo willen al die mensen nog van alles doen in de toekomst: cello leren, Spaans leren, door Tokio trekken, zelf olijfolie leren maken … Vaak is de reactie hierop dat ze daar toch helemaal de tijd niet meer voor hebben. Maar het zijn wij die op hun levens die beperkte horizon zetten en uiteindelijk ook op die van onszelf.
“Zo creëren we een bepaald beeld van ouder worden dat we vrezen, maar ook instandhouden. Daarom zijn de verhalen uit het boek ook zo hoopgevend.”
Discriminerende stereotiepen
Tijdens de coronacrisis stonden de woonzorgcentra in het oog van de storm. Staan ouderen en hun rechten sedertdien meer op het voorplan? “Met corona werd de samenleving zich plotseling weer bewust van het bestaan van ouderen, maar dan vooral in woonzorgcentra. De pandemie heeft de ogen geopend, maar nog niet altijd in de juiste richting.”
“Met corona is meer aandacht gekomen voor het thema ouderdom, maar nog altijd te veel over oudere mensen, en te weinig mét. Kunnen we alstublieft op symposia, studiedagen en congressen rond ouderen ook eens iemand ouder dan 80 jaar laten spreken? Ze zeggen dan vaak dat ze die mensen niet kunnen vinden, maar dat is onzin. Met oog op onze documentaire deed ik één oproep en binnen de drie dagen had ik 300 reacties van bereidwillige 75- en 85-plussers.”
De verschillende getuigenissen in Rebels demonstreren hoe ouderen vaak het slachtoffer zijn van stereotypen, vooroordelen en discriminatie. “Ik zat laatst in De Afspraak en het ging naar aanleiding van het proces over de aanslagen over de volksjury. Wel, die heet een afspiegeling te zijn van de maatschappij. Maar wie wordt hiervoor opgeroepen? Mensen tot 65 jaar.”
“Ook banken dwingen ouderen haast om hun financiën uit handen te geven als ze niet online kunnen werken. Dat heeft enorme gevolgen, voor hun waardigheid, privacy en hun financiële veiligheid.”
“Met de lage-emissiezones zijn het ook vaak ouderen die hun oude auto en dus hun mobiliteit hebben moeten opgeven. Kunnen we er niet voor zorgen dat diegenen die zich in theorie nog kunnen verplaatsen hier in de praktijk ook de gelegenheid toe hebben. Dat er zitbanken bij de bushalten staan en dat de infrastructuur aan hen is aangepast. Doen we dat niet, dan gijzelen we mensen in hun huizen.”
Minister van Ouderen
Waar schuilen volgens Peuteman mogelijke oplossingen om leeftijdsdiscriminatie tegen te gaan? Kan wetgeving een motor zijn voor cultuuromslag?
“Alles begint bij een mentaliteitswijziging van ons allemaal. As het ouderen betreft weten mensen vaak nog niet dat zij discriminatie ondervinden. Het verschil met andere soorten discriminatie is dat het in de regel met de beste bedoelingen gebeurt. Het is niet gericht om oudere mensen bewust buiten te sluiten, maar om ze te beschermen. Dat maakt dat we er vaker blind voor zijn.”
“Een Ouderenrechtencommissaris lijkt me op zich wel een goed idee. Toch voor een beperkte tijd, want het gaat in het merendeel toch om wilsbekwame volwassenen die eigenlijk voor zichzelf zouden moeten kunnen spreken. Ik ben wel een groot voorstander om een minister van Ouderen aan te stellen, zoals we een Vlaams minister van Jeugd hebben.”
“Tijdens de coronacrisis hoorde ik Benjamin Dalle (CD&V) bijvoorbeeld pleiten om pleintjes open te houden voor jongeren. Toen dacht ik: was er zo ook maar iemand die voor ouderen de vinger aan de pols zou kunnen houden.”
Zou het kunnen dat de weinig fraaie manier waarop de samenleving ouderen voorstelt te maken heeft met hun economische positie, vraagt Dominique Willaert zich af in zijn epiloog bij Rebels.
“Onze waarde wordt vandaag in het algemeen enorm afgemeten aan wat wij beroepsmatig doen”, antwoordt Peuteman. “Maar feit is dat er een enorm grote groep mensen is die graag nog wil bijdragen, maar hier gewoonweg de kans niet toe krijgt. Zo gaan we inderdaad makkelijker aan hen voorbij. Maar zoals Leo De Beul (1938) zegt in dit boek: ‘We zijn met velen én we hebben geld. Als wij allemaal moeilijk beginnen te doen, hebben de banken een probleem.’”
Voorbeelden
Peuteman leerde uit dit dubbelproject alvast hoe het mogelijk is om oudere mensen opnieuw binnen te trekken in de samenleving door te luisteren naar wat ze te vertellen hebben.
Zo geeft Nadia ondertussen gastlessen aan studenten verpleegkundige, werd Monika al een paar keer geïnterviewd als expert in vrouwenrechten en Amerikaanse politiek, en gaat Greta Vandenborne (1944) in het voorjaar van 2023 debuteren als fictie-auteur.
“Voor een stuk speelt de invloed van de documentaire, maar doorslaggevend is de zelfzekerheid die ze hieruit geput hebben om niet bij de pakken neer te zitten. Ik hoop dat Rebels niet alleen de mensen uit het boek en de film wind in de rug heeft gegeven, maar ook aan andere ouderen de boodschap aanreikt dat zij het eveneens waard zijn om gehoord te worden. Dat ze zien dat ouderen zich met succes kunnen verzetten.”
“Mensen die voor geen geld naar een woonzorgcentrum zouden willen gaan, zien nu het voorbeeld van Leon en beseffen misschien dat je zelfs daar wel degelijk je leven in handen kunt houden. Want de mensen die in het boek en de film aan bod komen zijn zeker geen uitzonderingen.”
Ten slotte wil Peuteman ook bij jongere mensen het stereotiepe, negatieve beeld van ouderen wat bijstellen. “Zodat we ouderen kunnen helpen om te blijven wie ze altijd zijn geweest.”
