Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Economie en ethiek

Koen Smets
strike 1
De aanhoudende stakingen in het Verenigd Koninkrijk door medewerkers van de spoorwegen zijn een uitstekend voorbeeld van ethische besluitvorming. (Screenshot BBC)

Eens te meer loopt een semester ten einde waarin ik het genoegen had met studenten te werken rond het onderwerp van Ethical and Evidence-based Decision Making (ethische en empirisch onderbouwde besluitvorming), een thema waarvan regelmatige lezers wellicht weten dat het me nauw aan het hart ligt. Uiteraard besteden we flink wat aandacht aan bronnen en types van bewijsmateriaal, en hoe onoordeelkundig gebruikte vuistregels, ondoordachte intuïtie, emoties, en natuurlijk een stapel biases onze beslissingen kunnen vertekenen. Zo worden de uitdagingen van goede besluitvorming typisch gekenschetst. Maar wanneer we het over ethiek hebben, dán wordt het pas echt interessant. Waarom? Omdat veel beslissingen, en zeker de moeilijkere, een belangrijke en onvermijdelijke ethische dimensie hebben. Wanneer je dit doorhebt, kun je niet meer naast de talloze ethische beslissingen kijken overal om je heen (en waarin je vaak zelf bent betrokken).

De studenten buigen zich over hypothetische vragen, zoals of het ethisch verantwoord is voor een Canadese investeerder aandelen te kopen in Amerikaanse wapenfabrikanten om zo te speculeren om nakende onrust, of voor een universiteitsprofessor, die vindt dat het geven van cijfers aan het werk van studenten archaïsch en repressief is, aan iedereen een A te geven. Maar ook de aanhoudende stakingen in het Verenigd Koninkrijk door medewerkers van de openbare diensten, in het bijzonder bij de spoorwegen en de post, zijn een uitstekend voorbeeld van ethische besluitvorming. Meer nog, ze vormen een mooie illustratie hoe ethische besluitvorming ook economische besluitvorming is.

Een kwestie van ethiek

Staken is in het algemeen een legitiem (en wettelijk erkend) instrument voor werknemers in een conflict met hun werkgever: ze trekken hun arbeid terug om hun eisen kracht bij te zetten. Werknemers ruilen hun arbeid voor een loon, en als dat te laag is, of er zijn andere aspecten aan de arbeidsvoorwaarden die, naar hun mening, inadequaat zijn, dan kunnen ze ervoor kiezen die arbeid niet langer ter beschikking te stellen. De bedoeling is dan de onderhandelingen in het voordeel van de werknemers te sturen (en dat lukt ook vaak). Maar tenzij de stakingsactie belangrijke schade toebrengt aan de werkgever, naast het verlies van productie door het inhouden van arbeid (bijvoorbeeld wanneer waardevolle, vitale werktuigen niet worden onderhouden en vervolgens verloren gaan), is dit vooral een economische zaak, met weinig of geen ethische elementen.

strike 2
Esthetisch én ethisch verantwoord. (Martin Lopez/Pexels)

Wanneer het echter om een staking gaat in de openbare sector (zoals bij spoorwegen en post) liggen de zaken wat ingewikkelder. Er is dan namelijk een derde partij betrokken naast de werkgevers en de werknemers: de treinreizigers en mensen die post willen versturen en ontvangen. Zij zijn niet actief betrokken bij het conflict, en hebben geen zeg in hoe het zich ontwikkelt. In economische termen is het effect van een staking op deze mensen een negatieve externaliteit. Zij ondervinden schade door de stakingsactie: ze moeten alternatieven vinden, die vaak extra last, moeite en geld betekenen, als ze al bestaan.

Het tekstboek dat we in de cursus gebruiken, Thinking Critically about Ethical Issues, levert meerdere handvaten om de ethiek van een beslissing te evalueren. Als basis voor alle ethische beoordelingen plaatst het een beknopt principe voorop, dat zijn wortels heeft in de geschriften van Aristoteles: “We moeten datgene verlangen wat werkelijk goed voor ons is, en niets anders” (waarin ‘ons’ niet enkel ‘ons persoonlijk’ betekent, maar ‘onszelf en alle andere betrokkenen’).

Zijn deze stakingen dan in overeenstemming met dit principe? De externaliteit laat anders vermoeden, maar we moeten toch voorzichtig zijn: vele transacties veroorzaken immers negatieve externaliteiten. Als we met de auto rijden, het openbaar vervoer gebruiken, koken, het licht aansteken, een pakje bestellen, of goederen kopen bij de supermarkt – dan veroorzaken we direct of indirect luchtvervuiling en koolstofemissies, die schadelijk zijn voor anderen. Wanneer we een schaars middel opeisen – een tafeltje in een druk restaurant, een plaatsje op een bijna vol parkeerterrein, of een tijdslot in de operatiekamer van een ziekenhuis, ontnemen we anderen van die mogelijkheid. Als de eigenaar van de enige winkel in het dorp besluit de zaak te sluiten en ze te verbouwen tot een woning, dan moeten de dorpelingen elders hun boodschappen gaan doen. Wanneer een luchthaven een nieuwe landingsbaan krijgt, een nieuwe lijn voor de hogesnelheidstrein wordt aangelegd, of wegeniswerken de capaciteit van de snelweg reduceren, zullen heel wat mensen last ondervinden. Het feit dat een keuze tot externaliteiten leidt, is dus niet voldoende om ze als onethisch te bestempelen.

Het spoorweg- en postpersoneel kan beslist legitieme eisen hebben, waarop hun werkgevers niet bereid zijn in te gaan. Het is namelijk goed voor ons allemaal dat werknemers een degelijk loon naar werken krijgen, en dat ze hun job kunnen doen in redelijke omstandigheden. Als dat niet het geval is, en de werknemers geen andere optie hebben dan te staken om de werkgevers ertoe te bewegen hun positie te veranderen, dan kan worden aangevoerd dat de beslissing tot staking ethisch verantwoord is, ondanks de schade die wordt toegebracht. De afweging (nog een economische term) kan verdedigbaar zijn wanneer de veroorzaakte schade aan de gebruikers wordt gecompenseerd door een groter voordeel voor de werknemers.

Verschillende actiemogelijkheden

Maar hiermee is nog niet alles gezegd. Het tekstboek stelt ook dat respect voor personen een fundamenteel goed is, en geeft drie basiscriteria om te kunnen oordelen of beslissingen anderen met respect behandelen: gevolgen, verplichtingen en idealen. Het verwacht ook van de beslisser dat bepaald wordt welke criteria van toepassing zijn en waar het zwaartepunt ligt, en dat alle mogelijke manieren van handelen worden beschouwd en geëvalueerd om na te gaan hoe ze de aan de criteria beantwoorden, zodat de meest ethische optie kan worden gekozen.

We herkennen opnieuw de afweging: de gevolgen (voor de gebruikers van trein en post) moeten worden afgewogen tegen de verplichtingen van de werknemers ten opzichte van hun families om te zorgen dat de werkgever hen een degelijk loon betaalt, en voor arbeidsomstandigheden zorgt waardoor ze elke dag veilig en in goede fysieke en mentale gezondheid thuiskomen. Voor de spoorwegwerkers kunnen we zelfs nog een verplichting te opzichte van de reizigers toevoegen: hun veiligheid vrijwaren (mocht de werkgever die door onaangepaste werkomstandigheden in gevaar brengen).

strike 3
Is dit hoe je de marginale schade minimaliseert? (BBC)

En de mogelijke manieren van handelen? Staken is geen binaire beslissing. Er zijn vele manieren om collectief actie te voeren, die kunnen verschillen, zowel in de hoeveelheid schade die wordt toegebracht als externaliteiten, als in het effect dat ze hebben op de onderhandelingspositie (of op welke manier ook op de bereidheid van de werknemer op hun eisen in te gaan). Hier ontmoeten we een laatste economisch concept: het verband tussen marginale kost (hier de marginale schade die wordt toegebracht), en marginale baat.

De beslissing te staken tijdens de eindejaarsperiode, wanneer velen willen reizen om samen met hun familie kerst of oud en nieuw te vieren, of geschenken naar elkaar willen sturen, zal wellicht meer schade berokkenen dan wanneer de stakingen op een ander tijdstip zouden plaatsvinden. Het aantal stakingsdagen en de manier waarop die worden verdeeld, lijken er ook niet meteen op te zijn gericht om de marginale schade minimaal te houden. Is er een evenredige baat die deze marginale schade rechtvaardigt? Dat is de vraag die zij die beslissen te staken positief moeten beantwoorden, en dat antwoord moeten ze bepleiten als ze willen aantonen dat hun beslissing ethisch verantwoord is. Het is ook de vraag die anderen – inbegrepen zij die door de staking worden getroffen – hanteren om de beslissing op haar ethiek te beoordelen.

De les voor de studenten, en voor ons allemaal, is dat het best wel ethisch kan zijn indirect schade te berokkenen aan anderen. Maar om te betogen dat dit gebeurt terwijl we toch het fundamentele goed dienen van respect voor anderen, moeten we dan wel de vraag beantwoorden of de marginale schade die we hen toebrengen gerechtvaardigd wordt door de baat. Economisch denken kan ons helpen dat betoog op te bouwen, maar wij moeten zelf het antwoord geven. Als dat negatief is, of als we geen antwoord hebben, dan is de conclusie ondubbelzinnig en helder.

LEES OOK
Redactie Apache / 08-12-2010

J’y suis, j’y reste: Gaston Eyskens en de eenheidswet

Het is niet de eerste keer dat de Belgische politiek immobilisme wordt verweten. Het is evenmind de eerste keer dat een economische en politieke crisis samenvallen. In 1960 had…
Gaston Eyskens