Klimaatadaptatie op een zinkend eiland: schade, herstel en hoop in Cuba

Liesbet De Kock
Kustdorp in cuba
In Cuba zijn al heel wat kustdorpen opgeslokt door de golven. Tegen 2100 zouden er nog eens 122 dorpjes verdwijnen door de klimaatopwarming. (© Julie Steendam)
"Bedenk je even die tearoom waar je altijd met je oma pannenkoeken ging eten tijdens je jaarlijkse vakantie aan de Belgische kust. [...] En beeld jezelf dan in binnen veertig jaar. Je gidst een toerist uit Midden-China over de afgebrokkelde fundamenten van die tearoom en vertelt met melancholie in je stem hoe het hier vroeger was [...]. Dat dit kustdorpje bloeide toen de zee nog vijftig meter verder lag."

Een akelig gedachtenexperiment is het, ergens op de eerste bladzijden van het pas verschenen boek 100 jaar om de zee te stoppen. Stel je voor, inderdaad, dat de Noordzee eerst de dijken overneemt, dan die naamloze tearoom die we vreemd genoeg allemaal kennen, om daarna de appartementen binnen te sluipen.

“Het is een beetje Back to the Future, als je die huizen in het water ziet staan”, zegt auteur Julie Steendam. Ze heeft het echter niet over België, maar over Cuba. En ze heeft het niet over later, maar over nu. Het was in Guanabo, aan de oostkust van Havana, dat haar gedachten afdwaalden naar wat de klimaatverandering voor België nog in petto zou kunnen hebben.

Guanabo was vroeger een populaire toeristische trekpleister. Door de klimaatverandering is de vroegere strandpromenade intussen opgeslokt door de golven. “In Guanabo is de zee in enkele decennia tijd al zo’n dertig meter landinwaarts verschoven. Er zijn straten verdwenen, het strand is bezaaid met pijpleidingen, tegels, rioleringen”, vertelt Steendam. “Je ziet dat er vroeger iets was, maar de huizen staan er nu letterlijk in de zee. Dat is heel indrukwekkend."

Guanabo
Guanabo was ooit een Cubaanse trekpleister, maar is vandaag een zinkend dorp. (© Julie Steendam)

Wat Steendam zag in Guanabo, werd de opener van haar reisverslag, dat zaterdag (3/12) wordt voorgesteld aan het brede publiek. Steendam deed maandenlang onderzoek naar de impact van de klimaatverandering in Cuba, en het daadkrachtige adaptatieplan dat daar werd uitgetekend.

Julie Steendam: 'Cuba slaagt erin om een lage ecologische voetafdruk te combineren met een hoge menselijke ontwikkeling'

Dat leverde meer dan genoeg materiaal voor een boek, zeker in combinatie met de expertise van co-auteur Isabelle Vanbrabant. Politicoloog Vanbrabant schreef in 2010 samen met Katrien Demuynck Cuba, revolutie met een groen hart, een boek over duurzame ontwikkeling in Cuba.

“Cuba slaagt erin om een lage ecologische voetafdruk te combineren met een hoge menselijke ontwikkeling: lage kindersterfte, hoge levensverwachting en toegankelijke gezondheidszorg", zegt Steendam. "Dat was toen het uitgangspunt.”

“Toen we hoorden over het ambitieuze Cubaanse klimaatadaptatieplan, ook gekend als Tarea Vida, in het Nederlands te vertalen als 'levenstaak', dachten we: we moeten een vervolg schrijven aan dat verhaal."

Steendam studeerde Moraalwetenschappen en Conflict and Development Studies aan de UGent. Sinds enkele maanden is ze perswoordvoerder voor Bond Beter Leefmilieu en ervoor werkte ze lange tijd als beleidsmedewerker bij Viva Salud, een Belgische ngo die wereldwijd strijdt voor het recht op gezondheid.

Via die ngo kwam ze in contact met het Centro Felix Varela, een Cubaanse ngo die werkt rond milieu- en klimaatvraagstukken. Steendam raakte gebeten door het eiland in de Caraïben. In 2020 reisde ze vijf maanden door Cuba, dit jaar nog eens twee maanden.

Het Centro Felix Varela is ook een partner van Cubanismo, een Belgische solidariteitsbeweging met Cuba voorgezeten door Isabelle Vanbrabant. Het kwam tot een vruchtbare ontmoeting, en uiteindelijk tot de publicatie van 100 jaar om de zee te stoppen. Apache sprak met Julie Steendam over dit pas verschenen boek.

Vanwaar de titel?                                                       

De titel verwijst naar het klimaatadaptatieplan van de Cubaanse overheid dat in 2017 in werking trad. Dat plan blikt een eeuw vooruit, tot 2100, en is gebaseerd op een heel gedetailleerde analyse van de klimaatverandering in Cuba. Gemeente per gemeente, kuststrook per kuststrook werd de huidige en te verwachten schade in kaart gebracht. Tot waar zal de zee komen in 2050, in 2070, in 2100? Hoe zal het zitten met de watervoorraden?"

Steendam: 'De zee heeft nu al grote delen van de kust van Cuba overgenomen'

"Op basis van die analyse stelde de overheid een actieplan op, Tarea Vida. Dat werd het uitgangspunt en de rode draad in het boek. Het plan mikt er ook op om 24% van de energie uit hernieuwbare bronnen te halen tegen 2030."

“De titel verwijst dus naar dat langetermijnperspectief. Voor sommigen is de titel misschien te optimistisch. De zee heeft nu al grote delen van de kust van Cuba overgenomen. Er zijn al veel kustdorpen verdwenen, en tegen 2100 zouden er nog zo’n 122 van de kaart worden geveegd. Het gaat om 1,2 miljoen mensen. Maar het verhaal van Cuba geeft ook hoop, en dat perspectief wilden we ook verwerken in de titel.”

In welke zin geeft het verhaal hoop? 

“Veel mensen in België zijn pessimistisch. Het idee van het boek is zo’n drie jaar geleden ontstaan. Dat was de tijd van de klimaatstakingen, en die brachten veel hoop."

"Maar kort daarna waren er verkiezingen, en toen bleek er niet veel politieke animo om de klimaatcrisis aan te pakken. De doelstellingen om de uitstoot te beperken werden niet aangescherpt en er kwam geen nieuw energieplan. Dat was ontmoedigend voor heel wat jongeren en volwassenen. De discrepantie tussen de urgentie van het klimaatvraagstuk, de actiebereidheid en de politieke onwil was heel groot."

“Op dat moment hoor je dan het verhaal van Cuba, een land dat echt in de frontlinie ligt van de klimaatverandering. En zij hebben wel een plan, zij hebben wel de oefening gemaakt. Wat staat ons te wachten en wat kunnen we doen? Het toont aan dat onze overheid weinig excuses heeft. Als een land als Cuba, dat zo weinig financiële middelen heeft, dat soort aanpassingen kan doen. Dat geeft ook hoop. ”

Wat moeten we ons concreet voorstellen bij dat adaptatieplan?                            

Steendam: 'Sinds 1970 zien ze in het Caraïbische gebied een verdubbeling van het aantal extreme orkanen'

“Over heel de kustlijn zijn ze bijvoorbeeld bezig met het herstel van duinen en mangrovewouden. Mangroves zijn natuurlijke barrières bij overstromingen en cruciaal om de kust te beschermen, dus dat is een belangrijk onderdeel van het Tarea Vida-plan. Mangroves zijn ook belangrijk om te vermijden dat het zoute zeewater zich vermengt met zoetwaterbronnen. Die verzilten en daardoor komen er problemen met de drinkwaterbevoorrading."

“Ik heb tijdens mijn reis meegedaan aan zo’n mangrove zaai-actie. Daar zie je niet enkel technici en wetenschappers, de hele bevolking wordt daarbij betrokken. Kinderen krijgen eerst les over mangroves en reizen daarna soms drie uur met os en kar, om deel te nemen aan een zaai-actie. Later komen ze opnieuw terug om te kijken hoe het met de plantjes staat."

Mangrovewouden zaaien
Kinderen zaaien mangroves in Bolivia, in de Cubaanse provincie Ciego de Avila. (© Julie Steendam)

In het hoofdstuk Waterwonderwouden doen Steendam en Vanbrabant haarfijn het belang van die mangrovewouden uit de doeken. Steendams reisverhaal geeft de maat aan. Ze reconstrueert gesprekken met experten en de lokale bevolking, en beschrijft hoe ze zelf meegetrokken wordt in acties om de natuurlijke veerkracht op het eiland te herstellen.

En dat herstel is hoognodig. “Cuba ligt in het Caraïbische gebied, dat is orkaanzone nummer één”, verduidelijkt Steendam. “Sinds 1970 zien ze daar een verdubbeling van het aantal extreme orkanen. Dat betekent dat er elk jaar minstens een grote verwoestende ramp plaatsvindt. De economische impact daarvan is enorm.”

De Noord-Zuid verhouding – of eerder wanverhouding – in het klimaatvraagstuk stond dit jaar centraal tijdens de klimaattop in Egypte. Er komt eindelijk een schadefonds voor lage-inkomenslanden. Ik kan me voorstellen dat COP27 ook in Cuba met spanning werd gevolgd?

“Je zou kunnen zeggen dat die top teleurstellend was, rampzalig zelfs. Maar er zijn historische stappen gezet in het dossier van loss & damage. Het Zuiden heeft recht op financiële steun, en heeft daar ook nood aan. Net als Cuba werden heel veel landen in het Zuiden leeggeplunderd en ecologisch verwoest tijdens de kolonisatie. De erkenning van die historische schuld is belangrijk."

Steendam: 'Net als Cuba werden heel veel landen in het Zuiden leeggeplunderd en ecologisch verwoest tijdens de kolonisatie'

“We hebben het in het boek ook over de allereerste klimaattop, de Earth Summit in Rio de Janeiro in 1992. Fidel Castro heeft daar toen een heel straffe speech gegeven. Castro riep de wereld al tijdens die eerste bijeenkomst op om verantwoordelijkheid te nemen en schuld te erkennen. Dus het is zeker goed dat die er na dertig jaar toch komt.”

“Ik heb ook gesproken met de hoofdonderhandelaar van de Cubaanse klimaatdelegatie. Hij was heel nuchter: alles wat we kunnen halen op zo’n COP is belangrijk. De kleine eilandstaten worden existentieel bedreigd door de klimaatopwarming. Palau, een eiland in Oceanië dat net als Cuba lid is van de Alliantie van Kleine Eilandstaten, toonde zich eerder al ambivalent over betalingen in het kader van loss & damage. Het voelt voor hen een beetje alsof ze de kust opofferen in ruil voor geld."

In het boek schetsen jullie hoe zo’n koloniale erfenis er concreet uit ziet. Ook dat is in de nasleep van de discussies in de nasleep van COP27 interessant.

“Het voorbeeld van Cuba toont het dubbele effect van de kolonisatie: enerzijds heeft het land een ontwikkelingsachterstand opgelopen, anderzijds is het ecologisch verwoest. Er is geld nodig voor het herstel van de schade en voor adaptatie, terwijl het land kampt met budgettaire beperkingen. Dat is een enorme uitdaging."

Steendam: 'Cuba heeft geld nodig voor het herstel van klimaatschade en voor adaptatie, maar kampt met budgettaire beperkingen'

"Cuba leeft ook al meer dan zestig jaar onder een strikte economische blokkade vanuit de Verenigde Staten. Daardoor zijn er bijvoorbeeld heel wat importproblemen. Door de verwoestende orkanen is er ook nood aan bouwmaterialen, maar de invoer daarvan is beperkt. Daardoor is er heel wat recyclage, dat is wel positief. Maar ook de import van voedsel is vaak een probleem, en dat terwijl de voedselonzekerheid stijgt.”

Verwoeste oogst na de orkaan
Na hevige regenval wordt in Parque Humboldt de schade aan gewassen opgemeten. Veel bonenplanten verloren hun vruchten. (© Julie Steendam)

Columbus heeft mee de kolonisatie van Cuba ingezet, en heeft er allemaal suikerrietplantages van gemaakt. Veel later, na de Haïtiaanse opstand, zijn heel wat Franse kolonisatoren naar Cuba getrokken, en werd het land verder leeg geplunderd. Het volledige ecosysteem werd verwoest."

"Toen Cuba werd veroverd, bestond het voor 97% uit regenwoud. Op het moment van de Cubaanse revolutie in het midden van de vorige eeuw bleef daar nog 14% van over. De bossen werden gekapt om het hout te gebruiken. De Tainoides, de inheemse bevolking, was intussen volledig uitgeroeid."

Steendam: 'In België wordt bijna enkel naar het economische gekeken: kloppen de cijfertjes met de begroting, gaan we niet te veel in het rood?'

“Pas na de Cubaanse revolutie in 1959 stond het land op eigen benen. De uitdagingen waar men voor stond waren enorm. Cuba had zich nooit kunnen ontwikkelen, het was ecologisch vernietigd, en er was nood aan alfabetisering. De laatste zestig jaar probeert men dat allemaal recht te trekken. Er kwamen natuurbeschermingswetten, en men is toen gestart met de herbebossing. De grond was volledig uitgeput door het verbouwen van suikerriet.”

“Dat is de situatie waar veel landen in het Zuiden zich in bevinden, daarom is die vraag om herstel en schadevergoeding ook zo belangrijk."

Als een rode draad doorheen het verhaal van Steendam loopt de verstrengeling van de klimaatkwestie met sociale en politieke vraagstukken. In 100 jaar om de zee te stoppen is de kritische kijk op het neoliberalisme en het kapitalistische groeimodel nooit veraf. Het reisverhaal evolueert in de laatste hoofdstukken naar een politiek pleidooi voor een “maatschappijmodel waarin het politiek beleid de economie beheerst, en niet omgekeerd".

“Wat mij overtuigd heeft om meer rond klimaatverandering te werken,” zegt ze, “is dat veel maatschappelijke dossiers daarin samenkomen: recht op energie, recht op wonen, gezonde voeding, sociale vraagstukken."

"In België wordt bijna enkel naar het economische gekeken: kloppen de cijfertjes met de begroting, gaan we niet te veel in het rood? Vanuit die economische belangen luisteren we vaak te weinig naar wat de wetenschap te zeggen heeft. Dat leidt tot een incoherent beleid. Cuba kan daarin als voorbeeld dienen. Het hele klimaatbeleid werd daar uitgestippeld aan de hand van diepgaand wetenschappelijk onderzoek."

Wat zijn de voornaamste lessen die we hier kunnen trekken uit de Cubaanse klimaataanpak volgens jou?

“Dat we voorbereid moeten zijn, om te beginnen. Cuba heeft bijvoorbeeld een heel goed rampensysteem. Daardoor vallen nauwelijks doden bij verwoestende orkanen. Er wordt heel goed gemonitord, zodat ze een week op voorhand weten dat er een orkaan aankomt."

"Iedereen wordt dan geëvacueerd naar het binnenland. Daar is eten en medicatie. Mensen krijgen ook hulp om materiële schade te beperken: er is hulp om bijvoorbeeld meubels weg te brengen. De civiele bescherming doet dat, maar ook heel wat vrijwilligers en lokale organisaties. Mensen krijgen ook financiële steun om hun huizen te herstellen."

Steendam: 'Er zijn wèl oplossingen mogelijk voor wat ons te wachten staat'

“Wij zijn minder voorbereid op die extreme weerfenomenen. We denken nog altijd dat dat iets is voor in het Zuiden, of voor binnen vijftig jaar. Maar kijk naar de overstromingen in Wallonië en de Oostkantons twee jaar geleden. Ik ben toen zelf gaan helpen in de Vesdervallei. Mensen waren daar na lange tijd nog steeds modder aan het wegscheppen."

"Maar het meest schokkende was dat mensen niet gewaarschuwd waren. Hevige regenval is te voorspellen, daar zijn cijfers over. Maar niemand werd gewaarschuwd, niemand werd geëvacueerd, nadien kwam er geen gecoördineerde aanpak en wilden verzekeringsmaatschappijen de schade niet, of niet volledig, terugbetalen.”

“Net voor die ramp werd in België enorm geknipt in de civiele bescherming, en dat is nog steeds niet rechtgetrokken. In Cuba is er op elk bestuursniveau een afdeling van de civiele bescherming, en er is ook vanuit de overheid een beleid om materiële schade te vergoeden. Mensen in kustgebieden krijgen zelfs gratis een nieuw huis aangeboden in het binnenland."

“We hebben bovendien een sociaal beleid nodig, dat is het interessante aan Cuba: het klimaatvraagstuk is daar deel van een breder verhaal. Data zijn belangrijk, maar als je de bevolking niet meeneemt, dan ga je het beleid niet kunnen uitvoeren. Dat hebben ze in Cuba duidelijk gemerkt."

"Het klimaatadaptatieplan werd in oorsprong strikt natuurwetenschappelijk opgevat: als de data aangeven dat bepaalde kustdorpen zullen verdwijnen, dan moesten die mensen verhuizen. Het leek eenvoudig, maar dat botste op protest: niet iedereen wil verhuizen. Ze zijn toen op lokaal niveau beginnen werken, er zijn dialoogprocessen opgestart en er werden sociale wetenschappers betrokken in het beleid."

Wie willen jullie bereiken met het boek?

“In een ideale wereld zou ik hopen dat alle beleidsmakers het lezen en beseffen dat samenwerking met andere departementen en wetenschappers nodig is om het belang van de bevolking te verdedigen. Maar ik ben daar niet naïef in."

"Ik hoop wel dat iedereen die klimaatangst heeft, die pessimistisch is, hoop krijgt. Er zijn oplossingen, er is een aanpak mogelijk voor wat ons te wachten staat. En ik hoop zelf dat het boek strijdvaardigheid kan aanwakkeren. Een coherente aanpak vraagt ook politieke wil, daar moeten we op blijven hameren."

Cover
'100 jaar om de zee te stoppen' van Julie Steendam en Isabelle Vanbrabant is verschenen bij uitgeverij EPO. (EPO Uitgeverij)
LEES OOK
Steven Vanden Bussche / 21-06-2023

Ondanks weerkerende droogte sleept hervorming waterbeheer aan

De hervorming moet Vlaanderen weerbaarder maken tegen langdurige droogte of overmatige regenval.
droogte landbouw sproeien water
Steven Vanden Bussche / 10-10-2021

Jong en oud opnieuw op straat voor klimaat

Klimaatactievoerders komen terug op straat om de uitvoering van de klimaatakkoorden van Parijs af te dwingen.
Scholierenprotest begin 2019 in Brussel
1 REACTIE
jan de corte03-12-2022 21:04:34
Wanneer je bekijkt welke handel er is tussen de US en weinig vredelievende naties, is het nog meer onverstaanbaar dat er een embargo bestaat tov Cuba. Shame.