Mensenrechten schenden zonder uw gat op te lichten

De zon schijnt lekker eind augustus 2021. Een paar fietsactivisten zet zich, zoals dat dan gaat, op een terrasje om te mijmeren over vroegere avonturen. Ze kennen elkaar van de legendarische Critical Mass Bike Rides in Antwerpen. Dat zijn een soort van betogingen, maar dan op de fiets. Als je met genoeg bent, kan je vlotjes de gemiddelde stedelijke autorivier innemen. Dat schuurt natuurlijk een beetje met de mobiliteitsvisie in de grootste stad van Vlaanderen, waar de maatschappelijke spanning rond (over)leefbaarheid op de openbare weg al enkele decennia voortsukkelt.

De bijhorende nostalgie komt in verschillende smaken, tussen zoet, zuur en bitter. De meest legendarische CMBR-edities waren immers die op een dodelijk ongeval volgden of wanneer het heel expliciet over fout & stout mobiliteitsbeleid ging. In Antwerpen is mobiliteit niet iets waar functioneel over nagedacht wordt, maar wel steevast als electoraal wapen wordt ingezet. Tja, dan kan dus zelfs ‘fietsen in groep’ een daad van weerstand worden.

***

Met de jaren was binnen de CMBR-organisatie een soort tweespalt ontstaan. Sommige (jongere) medefietsers vonden dat het allemaal meer op een leuke fietstocht mocht lijken, eerder dan de stevige protestvariant die je bijvoorbeeld ook in Brussel vindt.

Een groot punt van discussie ging (toen al) over de mate waarin moest meegewerkt worden met de steeds verregaandere eisen van de lokale politiemacht. Anders dan in Brussel, waar de CMBR-deelnemers gewoon zelf kruispunten en dergelijke innemen, wordt dat in Antwerpen zeer strak begeleid door de ORIDA-fietsflikken.

Voordeel hiervan is dat het iets veiliger aanvoelt, tenminste voor wie zich veilig voelt in de nabijheid van Antwerpse politie. Nadelig is de steeds langer wordende lijst aan opgelegde voorwaarden, gaande van welke route mag gereden worden tot erger.

Het grootste punt van discussie was de beruchte ‘evenementenaanvraag', die volgens het begeleidend blauw absoluut moest ingevuld worden voor er sprake kon zijn van een Critical Mass Bike Ride.

Enkele meer ervaren activisten, waaronder De Kat, waren hier absoluut tegen, omdat ze er een duidelijke schending van het recht op protest in zagen. Een aanvraag kan immers om wat voor reden dan ook geweigerd worden en dat, zo stelde hij, is een fundamentele schending van het recht op vredevolle samenscholing, oftewel artikel 11 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Het was bovendien geen theorie: de Antwerpse politie had al geprobeerd om op die manier een CMBR tegen te houden.

De groep scheurde in twee, of liever, de jongere generatie won het pleit. Ze richtten Critical Mass vzw op waarmee de ‘events’ voortaan zouden georganiseerd worden, keurig volgens de vele regeltjes die hen opgelegd werden, waaronder die beruchte evenementenaanvraag.

Na verloop van tijd bleek net dat element van protest de kritische raison d'être te zijn. Voor familievriendelijke fietstochten bestaan wellicht betere opties dan op een vrijdagavond doorheen stedelijk verkeer ploegen, politiebegeleiding of niet.

Hoe het ook zij, een kleine mondiale pandemie gaf de nekslag aan deze richting. De fietsvrienden zijn er niet bepaald rouwig om, maar nu is er wel een gat natuurlijk. En dat snakt naar een excuus om de protestbeweging nieuw leven in te blazen, wat ook de Fietsersbond probeert te doen.

***

Wat de fietsactivisten eind augustus, rustig in het zonnetje, niet kunnen vermoeden, is hoe snel en brutaal die aanleiding zich zal aandienen.

De volgende ochtend voltrekt zich een even banaal als afgrijselijk drama in de Lange Leemstraat. Een potige vrachtwagen, die zich door het ochtendverkeer naar een binnenstedelijke bestemming begeeft, krijgt groen licht en rijdt rustig de Lange Leemstraat op. Het enige probleem is dat twee piepjonge meisjes uit de Joodse gemeenschap net op hetzelfde moment ook groen hebben gekregen om die weg over te steken.

Het ergst denkbare gebeurt. De chauffeur ziet de kleine kinderen niet vanuit zijn hoge stuurcabine en de kinderen zien de vrachtwagen evenmin achter zich optrekken. Ze overleven het niet.

Later zal blijken dat dit verkeerslicht tot niet zo lang voor het voorval een zogenaamde ‘conflictvrije’ regeling had, wat een marketingwoord is voor een ‘ieder-om-te-beurt’ groen licht. Het enige nadeel van zo’n lichtregeling is dat Koning Auto en Maarschalk Vrachtwagen hiermee een heel klein beetje afgeremd worden in hun plundering van de openbare ruimte. En dat was blijkbaar niet naar de zin van schepen Koen Kennis (N-VA), die rechtstreeks de opdracht had gegeven om de doorstroming te bevorderen met een ‘conflictrijke’ regeling voor precies dit verkeerslicht.

Deze omschakeling was nog maar net gebeurd of er lagen twee slachtoffers op straat die nog niet oud genoeg waren geworden om het concept ‘conflictvrij’ aan uit te leggen. In een land waarin nog enige notie van politieke verantwoordelijkheid bestaat, zou dit het onmiddellijke einde betekenen van de cynische carrière van schepen Kennis. Maar nee hoor, in het Antwerpen van Bart De Wever blijft zo iemand gewoon koud koppig zitten aan de knoppen van de verkeerscomputer.

***

Het nieuws gaat snel, heel snel rond onder fietsactivisten. Het straffe is hoe ‘gewoon’ ze het zijn dat zulke dingen gebeuren in hun stad, hoewel de leeftijd van de slachtoffers en het feit dat het er meteen twee zijn er harder inhakt dan gewoonlijk. En hoewel het ondertussen al enkele jaren geleden is dat ze hun fietsen in de lucht tilden, zit wat moet volgen nog vlot in de vingers. 

Dit is immers precies waar de Critical Mass Bike Ride voor gemaakt is. Nog straffer is dat het voorval plaatsvindt in de laatste week van augustus, wat ‘normaal’ ook de week is waarin de CMBR wordt samengeroepen. Alleen, omdat het zomer is, zou de CMBR eigenlijk niet doorgaan en was er ook geen evenementenaanvraag ingediend.

Wat voor de ene activist als een ‘oeps’ aanvoelt, is voor de andere een ideaal moment om een fundamenteel mensenrecht te heroveren. Over dit recht op protest - het fameuze artikel 11 in het Verdrag - bestaat immers een aantal stevige misverstanden in Vlaanderen, ook bij actiegroepen en bizar genoeg zelfs bij middenveldorganisaties. Enkele decennia van ‘bereidwillig meewerken’ en desinformatie door de lokale politie heeft immers het idee doen ontstaan dat het verplicht is om toestemming te vragen voor protesten. 

Op webpagina’s van stad Antwerpen staan dan ook zinnen zoals: “Voor het aanvragen van evenemententerrassen, manifestaties (bv. betogingen en politiek geïnspireerde optochten) en trouwstoeten kan u enkel nog een dossier indienen via het nieuwe evenementenloket.”

Het enige probleem met die aanpak? Het vormt een regelrechte schending van het Verdrag voor de Rechten van de Mens. Een aanvraag verplichten voor manifestaties, waarin dus ook een expliciete mogelijkheid tot weigering zit, is absoluut onwettig. Veel mensen, inclusief helaas ook veel juristen, zullen dit tegenspreken omdat ze in een heel eenvoudige goocheltruc trappen: als je gelooft dat een manifestatie of protest hetzelfde is als een evenement, dan geloof je ook dat precies dezelfde regeltjes van toepassing zijn.

Op basis van de relevante wetteksten zelf zal je het niet snel doorhebben. Onder andere de Belgische grondwet is verrassend vaag over dit specifieke mensenrecht, alsof er wat verloren is gegaan in de vertaling. Nochtans bestaat er een enorm rijke geschiedenis van juridische precedenten, waardoor zelfs een gids bestaat die heel snel duidelijk maakt wat de bedoeling eigenlijk is.

***

Tijd voor een ingewikkelde juridische analyse is er niet voor de Critical Mass Bike Ride na het dodelijke ongeval. In een mum van tijd staat een Facebook-event online, waarbij deze editie ook de klinkende titel Stop De Kindermoord krijgt. 

De slogan is een hommage aan quasi precies dezelfde mobiliteitsstrijd in Amsterdam, maar dan decennia geleden. En, anders dan in Antwerpen, heeft deze Hollandse stad Koning Auto wél radicaal beknot. Een nuchtere observator zou daarbij kunnen opmerken dat in Amsterdam niemand aan het demonstreren is voor ‘meer auto’, terwijl het maatschappelijke conflict aan de Schelde maar blijft duren en duren. Helaas lopen in de Antwerpse politiek weinig mensen nuchter rond.

Maar goed. Het initiatief schiet onmiddellijk in het verkeerde keelgat van de Antwerpse politie. Ze contacteren in lichte paniek de verantwoordelijken bij Critical Mass vzw, die meteen de handen in de lucht steken en alle betrokkenheid ontkennen. 

Wie is dan wel verantwoordelijk? De vinger wijst al snel naar Thomas Goorden, een rasechte lastpost en sinds het PFOS-schandaal gekend als De Kat. Die heeft ondertussen ook al reclame gemaakt op sociale media voor Stop De Kindermoord, echt typisch allemaal.

De Kat krijgt prompt een zeer dreigend mailtje, waarin de Antwerpse politie stelt dat er geen evenementenaanvraag is ingediend voor de actie, waardoor die dus ook niet mag doorgaan. Er is ook niet voldoende tijd meer om zich te organiseren. Daarenboven willen ze de route kennen. 

De Kat lacht eens luidop. Hij wijst alle organisatorische verantwoordelijkheid af, maar zegt wel de organisatoren te kennen en eventueel bereid te zijn te bemiddelen, door bijvoorbeeld de route door te geven. 

Dat er een evenementenaanvraag zou moeten ingevuld worden, vindt hij ronduit lachwekkend. De Kat kent zijn rechten en plichten en dit hoort er hoegenaamd niet bij. Er gaan wat bitse mails en telefoons heen en weer, maar de mannen in blauw beseffen al snel dat ze tegen een activistische muur zijn gebotst.

***

Ondanks de korte aanloop is het stevig druk op het Theaterplein die vrijdagavond. Honderden mensen zijn opgedaagd met hun fiets, nog een beetje onwennig om in grote groep bij elkaar te komen na de lange virale cocoon-periode. De ORIDA-fietsploeg is, zoals altijd, ook aanwezig. Zich op korte termijn organiseren lukt dus blijkbaar wél. Sterker nog, ze hebben nog een iets betere route bedacht, waarbij de groep niet een maar twee keer langs de plek van het ongeval rijdt.

De sfeer is ingetogen, de totaal vermijdbare dood van twee jonge meisjes in de armen van de Antwerpse moordmobiliteit ligt menig fietser op het hart. Er worden speeches gegeven, er wordt gefietst en even ingetogen stilgestaan aan het kruispunt in kwestie. Zelden hebben honderden fietsbellen zo weemoedig geklonken.

Stop De Kindermoord steekt even de kop op in de 24-uur nieuwscyclus en dan verdwijnt het hele verhaal weer in de dagelijkse stroom van aandachteisende persberichten vanuit politieke kabinetten. Het leven van de betrokken fietsactivisten dreunt verder.

Het hele gebeuren lijkt rijp om bij de vele andere protestmomenten zonder enig betekenisvol gevolg te worden geklasseerd. Tot in januari 2022 twee brieven in de postbussen vallen van respectievelijk De Kat en een medewerker van de Fietsersbond. Gemeentelijke Administratieve Sancties, oftewel de fameuze GAS-boetes, ter ere van het “schenden van artikel 107 van de politiecodex”. Dat is dus een bepaling die zegt dat je voor kleine publieke evenementen een evenementenaanvraag moet doen, drie weken op voorhand alsjeblieft dankuwel.

Er wordt wat gevloekt in de chatkanalen, niet alleen vanwege de 50 euro die daarmee wordt opgeëist, maar ook vanwege de brutale tonaliteit van de pv’s zelf. Vooral bij De Kat staat een hele reeks opmerkelijke aantijgingen. Hij wordt omschreven als “actieve medewerker in verscheidene linkse actiegroepen onder de alias ‘de kat’ (oa. Grondrecht/PFOS, Ineos Will Fall, …)”.

Voor de effectieve leden van Grondrecht en Ineos Will Fall zal het een verrassing zijn, maar algemeen kan je je afvragen wat het allemaal met protest rond fietsmobiliteit te maken heeft. Het lijkt er sterk op dat de betrokken ambtenaar denkt dat zo’n proces-verbaal sterker wordt als je iemand maar voldoende ‘algemeen verdacht’ maakt.

***

“Eigenlijk,” stelt De Kat, “is dit een perfect scenario.” Een frivole boete die gewoon, platweg een mensenrechtenschending inhoudt, bovendien voor een protest dat niet braver had kunnen zijn. Perfect materiaal om een strategische rechtszaak mee te winnen!

Het is een detail uit de geschiedenis dat niet veel mensen kennen, maar ook de case van de wereldbekende Rosa Parks die niet wilde opstaan in de bus en daarmee het einde inluidde van de rassensegregatie in de VS, was een zorgvuldig uitgekozen zaak. Voor een dergelijke radicale omwenteling zal in de Vlaamse klei wel wat meer nodig zijn, maar het blijft zo dat een goed gemikte rechtszaak meer kan teweegbrengen dan honderd brave protestacties.

Wat rondvraag leert dat het een courant fenomeen is. Talloze actiegroepen, waaronder bijvoorbeeld Black Lives Matter, werden al met GAS-boetes geterroriseerd waarin dat fameuze artikel 107 de hoofdrol speelt. Blijkbaar is het zelfs een gewoonte geworden om twee ‘plausibele organisatoren’ aan te duiden en ze een GAS-boete op te sturen.

Met name de kleine protestbewegingen worden hiermee systematisch de kop ingedrukt, want het middenveld lijkt het zich allemaal niet zo hard aan te trekken, als ze zelf al op straat komen. Hoeveel mensen hebben die boete al gewoon betaald, uit schrik voor verdere juridische kosten? Om vervolgens bij het volgende protest te aarzelen? Rijk zijn zulke activisten zelden. En laat nu net die aarzeling het punt zijn: hoeveel protesten zijn zo de kop ingedrukt voor ze zelfs begonnen? Efficiënt is het wel, zo’n rasecht autoritair mechanisme.

De Kat ziet een gat in de verdediging en knalt er vrolijk in met het initiële - pro forma - bezwaar tegen de GAS-boete. Het bizarre hier is meteen dat je je eigenlijk moet verantwoorden tegen de ambtenaar die de GAS-boete heeft geschreven, die dan een tweede keer amateurrechter mag spelen. Het zou zeer jammer zijn als de boete meteen wordt geschrapt, bedenkt De Kat, want dan zit er qua precedentwaarde niet zoveel in de zaak. De oplossing is om een al even brutaal bezwaar in te dienen, zonder evenwel van ‘schelden’ beticht te kunnen worden. De Kat begint zijn schrijven lekker pittig met:

Hij sluit af met een regelrechte uitdaging aan het adres van de stad Antwerpen:

Ja, een beetje Latijn doet het altijd prima in een goede politieke rel. De powers that be trappen er met open ogen in en zetten de GAS-boete door. Daarmee zal de zaak voor een politierechter komen, waarbij een advocaat niet verplicht is, maar wel hoogst aanbevolen. De zenuwen staan hooggespannen bij de fietsactivisten, want het is wel gemakkelijk zo’n gevecht aan te gaan, het ook winnen is andere koek.

***

De Kat duikt in het legale studiewerk en al snel ligt er een ruw bezwaarschrift van tien pagina’s voor beide zaken. De Kat zoekt en vindt een advocaat, Sanne De Clerck, die de zaak wil opnemen voor de twee beklaagden.

Meester De Clerck neemt het huiswerk met plezier in de hand en snoeit en herschrijft het naar de vormvereisten van zo’n legale procedure. Hoewel een advocaat hun cliënten vaak waarschuwen dat rechtszaken nooit zeker zijn qua uitkomst, kan je soms aan hun goedgemutstheid aflezen dat het geen hopeloos geval is.

In het daaropvolgende maandenlange haasje-over van conclusies en tegenconclusies bedenkt De Kat zich dat al die advocatenuren aan de overkant wel degelijk betaald worden door de Stad Antwerpen, met stedelijke inkomsten zoals… GAS-boetes. De kwaliteit van de argumenten van de advocaat van de stad Antwerpen is zo laag, dat De Kat zich afvraagt of er meer dan een half uurtje aan besteedt is.

Langzaam daalt daarbij het besef neer hoe gemakkelijk het moet aanvoelen voor stedelijke besturen om hun eigen bevolking compleet neer te slaan met een regen van zulke administratieve sancties en broddelwerk van de advocatuur. Wie wil hier nu de eigen mentale gezondheid, tijd en portemonnee aan opofferen?

Een van de grappigste momenten komt wanneer De Kat de aangehaalde precedenten van de tegenpartij nakijkt, allemaal zaken gevoerd voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Want wat blijkt? Letterlijk al die zaken zijn verloren door de betrokken overheid en precies om dezelfde soort redenen die ook hier van toepassing zijn. Met andere woorden, ze werken allemaal in het nadeel van de overheid, in plaats van ervoor. Waarom haalt de advocaat van de tegenpartij ze aan?

En erger nog, eens je die precedenten begint te bestuderen, besef je hoeveel daarvan eigenlijk voortkomen uit staten zoals Turkije en Rusland, waar de autoritaire repressie van protest echt met verrassend gelijklopende technieken gebeurt als in ‘brave’ Vlaamse steden.

***

Echt moeilijk om te begrijpen maakt het Europees Hof het niet: het recht op protest, vervat in artikel 11, is bijzonder goed beschermd. De enige beperkingen die toegelaten worden, hebben allemaal te maken met fysieke veiligheid. Zo moet een protest zonder meer een vredevol karakter hebben om te kunnen genieten van deze juridische bescherming. Met stoeltjes gooien en zo is dus geen goed idee.

Het wordt iets complexer als het over de preventie van geweld gaat, maar over het algemeen moet het gewoon mogelijk zijn voor de politie om de fysieke veiligheid van zowel de deelnemers als de omstaanders van een protest te organiseren.

Dat laatste wordt helaas al te vaak misbegrepen als een aanleiding om eender welke maatregel op te kunnen leggen ter ere van de ‘veiligheid’. Zo werkt het absoluut niet, integendeel.

Het Europees Hof geeft zeer duidelijk aan dat elke maatregel hoogstnoodzakelijk moet zijn. Te veel administratieve last? Onwettig. Meldingsplicht kan, maar als de meldingsperiode te lang is? Onwettig. Snelwegen bezetten wordt over het algemeen als te onveilig beschouwd, maar andere wegen zijn fair game.

Het is te zeggen, qua protestlocatie kan er best wel een logica zitten in het uitkiezen van wilde plekken, maar het Hof is algemeen gesproken verrassend defensief voor activisten. En gelukkig maar, want dit is natuurlijk het hele punt van het onderliggende verdrag: individuele burgers beschermen tegen al te autoritaire (en daardoor gevaarlijke) overheden.

De zitting zelf is bijna te absurd voor woorden. De advocaat van de Stad Antwerpen is niet op het afgesproken uur aanwezig en heeft daarvan enkel de rechter verwittigd. Het is bijna niet voor te stellen, maar er wordt voorgesteld om even een koffie te gaan drinken in de tussentijd. 

Meester De Clerck, De Kat en Lieven Jacobs van de Fietsersbond staan nog te keuvelen in de gang wanneer plots vervanging opduikt. Ook hier is het moeilijk uit te maken of dit nu een uiting van amateurisme dan wel nihilisme is. Het pleiten zelf volgt dezelfde lijn, het is een soort hardnekkig ontkennen van het zonlicht, niets meer. Wanneer de rechter vraagt om uit te leggen waarom manifestaties wél zouden voldoen aan de definitie van een evenement, volgt geen enkel zinnig antwoord.

Op het einde van de zitting krijgen ook de beklaagden, waaronder De Kat zelf, nog eens het woord. Hij legt uit dat het fundament van deze rechtszaak niet gaat over de politiecodex, maar over het eenvoudig vast te stellen feit dat de Stad Antwerpen allerlei onwettige regeltjes misbruikt om protest de kop in te drukken. Het klinkt natuurlijk absurd om in een politierechtbank over mensenrechten te beginnen, maar spijtig genoeg is het vaak precies op dat punt dat zulke wetten met de realiteit geconfronteerd worden.

Het vonnis laat gelukkig niet al te lang op zich wachten en is bijzonder duidelijk. Artikel 107 van de Antwerpse politiecodex is gewoon niet van toepassing op een protest zoals de Critical Mass Bike Ride. Sterker nog, de politierechter is het er volledig mee eens dat protesten geen ‘evenementen’ zijn, zoals beweerd. 

Het is - op dit punt - onmogelijk om te weten hoeveel mensen onterecht op basis hiervan GAS-boetes hebben betaald. Straffer nog, het is niet eens zeker dat GAS-ambtenaren deze methode meteen zullen laten vallen, want de betrokken activisten moeten al weten dat dit vonnis en de bijbehorende juridische redenering bestaat om het te kunnen aanvechten. Mensenrechten schenden zonder uw gat op te lichten.

***

De Kat vraagt na het vonnis per e-mail meteen excuses van de betrokken eerste inspecteur van de lokale Antwerpse politie, die bij hoog en laag beweerde dat een evenementenaanvraag verplicht was. Quod non dus, soms heeft ook de politie geen enkel idee hoe de wet eigenlijk werkt. Enkele weken later is het nog steeds wachten op die excuses.

Voor wie een protest wil organiseren, met name in Antwerpen en Gent, heeft De Kat enkele heel eenvoudige tips: hou het ten eerste en te allen tijde vredevol, hoe woedend je ook bent. Geweldloosheid is de voorwaarde voor juridische bescherming tot op het hoogste niveau. Laat ook vriendelijk aan de politie/stad weten wat je van plan bent, maar zonder toestemming te vragen. Pakweg 24 uur op voorhand is voldoende. Dat is trouwens exact de regel die in Amsterdam gehanteerd wordt, dus zo vreemd is het niet. Daar staat ook heel eenvoudig en correct: “Voor een demonstratie is geen vergunning nodig.”

Onderhandel niet over de locatie of het parcours als die geen overduidelijk veiligheidsprobleem vormen. Je doet daar enkel de lokale machtswellustelingen een plezier mee. Heb je vragen of ben je in de problemen gekomen? Contacteer De Kat en co!

En ja, het zal wellicht GAS-boetes regenen om allerlei frivole en onwettige redenen, maar besef daarbij dat dit in de kern gewoon een intimidatietechniek is en daarenboven platweg een schending van de mensenrechten. Het is precies dat scenario waarvoor talloze mensen bij de invoering van zulke administratieve boetes in zowel België als Nederland zeer expliciet gewaarschuwd hebben.

Nu de relevantie van artikel 107 van de baan is geknikkerd, ligt het pad open om bijvoorbeeld ook het recht op protest op de Grote Markt in Antwerpen te heroveren. Er is, bekeken vanuit alle precedenten bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, immers geen enkele reden waarom je daar niet zou mogen protesteren onder normale en vredevolle omstandigheden. Desnoods met een wit blad, zoals in ordinaire autoritaire staten. De Kat weet al wat te doen.

Zin in nog meer avonturen van De Kat? Die lees je in zijn boek Alles Komt Goed: Oosterweel, PFOS en de terugkeer van De Kat.