Meer dan goedkope praatjes

Het spektakel van het wereldkampioenschap voetbal dat plaatsvindt in Qatar terwijl ik deze woorden schrijf (en wellicht ook terwijl jij ze leest, tenzij je erg achterop loopt) is tot nu toe voor een groot deel buiten het veld te zien geweest, eerder dan erop. Wat misschien het meest in het oog sprong, is de controverse rond de OneLove-armband die de aanvoerders van zeven nationale ploegen, waaronder die van België en het Verenigd Koninkrijk) zouden dragen gedurende het toernooi. De bedoeling was aandacht te vragen voor inclusiviteit, vooral van in een land dat wat dit betreft toch wat te wensen laat.

Maar wat spelers wel en niet mogen dragen is onderhevig aan de strikte regels van FIFA, de internationale voetbalbond. Elke afwijking wordt beschouwd als “speciale uitrusting” die voorafgaande toestemming vereist, en overtredingen worden gesanctioneerd. De nationale voetbalbonden van de betrokken landen hadden echter al aangegeven dat zij bereid waren eventuele boetes als gevolg hiervan te betalen.

Dit verhief het dragen van de armband van een symbolische geste (die sommigen wellicht als deugpronken zouden bestempelen, het te koop lopen met de eigen deugdzaamheid – virtue signalling in het Engels) tot kostelijk signaleren (costly signalling). We kunnen immers wel zeggen dat we een bepaald initiatief steunen, maar hoe vertellen we anderen dat we het ook echt menen? Een manier om onze geloofwaardigheid op te vijzelen is onze uitspraken te onderbouwen met een handeling die uit onze steun volgt, en die ook kostelijk is voor ons.

Regels van de biologie

Het concept vindt zijn oorsprong in de evolutionaire biologie. De staart van een mannetjespauw heeft bijvoorbeeld geen ander doel dan indruk maken op een wijfje, en maakt het moeilijker om aan roofdieren te ontkomen, wat best wel ‘kostelijk’ is. Elke mannetje dat nog in leven is, en duidelijk de genen heeft voor zo’n imposante staart, moet dus ook genen hebben die hem sterk genoeg maken om te overleven en zich voort te planten, ondanks die handicap. Een prima voortplantingspartner!

Aangezien wij mensen ook deel uitmaken van de biologie, is het geen wonder dat sommigen onder ons ook aan zulk kostelijk signaleren doen wanneer het erop aankomt een partner te vinden (en ook bij ons zijn het vooral de mannetjes die dusdanig actief blijken te zijn). Ik begrijp bijvoorbeeld dat sommige mannen in de gym aan hun buikspieren en biceps werken met dat oogmerk. En omdat fysieke kracht intussen niet langer zo belangrijk is als ze was voor onze voorouders, is het signaleren van onze materiële welstand door opzichtige consumptie (door te pronken met dure kleren of auto’s bijvoorbeeld) misschien zelfs nog meer wijdverbreid.

Wat bij ons mensen wel meer relevant is dan bij andere soorten, omdat het grootbrengen van onze kroost een zaak is van vele lange jaren, is toewijding aan gemeenschappelijk ouderschap. Uitgesproken buikspieren of een Duitse sportwagen zijn hiervoor weinig overtuigende indicatoren. Een meer betrouwbare optie is een diamanten verlovingsring (zoals Rory Sutherland in Alchemy schrijft, “een dure ring is een kostelijke gok van een man rond zijn geloof dat hij ervan overtuigd is – en erop rekent – dat zijn huwelijk zal standhouden”). Kostelijkheid hoeft overigens niet speciaal om geld te gaan, en sommige mannen kiezen voor een tatoeage van de naam van hun geliefde op hun onderarm of zelfs hun borst. Met een prijskaartje van verschillende honderden euro’s zijn tatoeages niet bepaald goedkoop, maar het is niet de kost (die uiteindelijk verwaarloosbaar is in vergelijking met die van dure juwelen), maar het offer van de pijn bij het aanbrengen en het feit dat het verwijderen ervan nog veel meer pijn zal kosten die de toewijding symboliseren.

Voortplanting is miljoenen jarenlang de belangrijkste (en vaak de enige) vorm van wederzijdse samenwerking geweest voor de meeste soorten. Maar bij soorten die later evolueerden, en bij mensen in het bijzonder, ontwikkelden zich vormen van samenwerking die veel verder gingen dan het maken van baby’s, en minstens zo relevant en belangrijk werden. Geen verrassing dus dat we dat ook weerspiegeld zien in hoe en wat we signaleren.

De meeste werkplekken zijn in essentie samenwerkingsverbanden, en onze loyaliteit en toewijding aantonen aan onze baas is niet altijd zo makkelijk, evenmin als het bewijs leveren aan onze (toekomstige) romantische partner van onze eeuwigdurende liefde en devotie. Een tatoeage van het bedrijfslogo is misschien niet zo’n best idee, maar vroeg op het werk verschijnen of laat blijven, e-mails beantwoorden en sturen wanneer minder toegewijde medewerkers liggen te slapen zijn zaken die we niet hoeven te doen, die ogenschijnlijk onze werkgever ten goede komen, en die kostelijk zijn voor ons: we menen het wel degelijk. (Ik herinner me nog hoe, in tijden vóór e-mail en gsm, de tijdsaanduiding van de boodschappen die werden verstuurd via het voicemailsysteem van mijn toenmalige werkgever door velen gebruikt werd om en passant ook gauw even hun inzet te signaleren).

Signalen alom

Wanneer je erop begint te letten, zou gedrag dat er op het eerste zicht een beetje raadselachtig lijkt, best wel eens een geval van kostelijk signaleren kunnen zijn, van toewijding aan een groep of een doel. Die kost hoeft immers niet financieel te zijn. De vreemde praktijk van inwijdingsrituelen, waarbij groentjes taken moeten uitvoeren die vaak niet bepaald stichtend zijn, hebben als bedoeling ze te laten aantonen dat ze bereid zijn te doen wat nodig is om ‘een van ons’ te worden. De taken zijn vaak vernederend voor de nieuwelingen, zodat de kost voor hen het verlies van hun waardigheid is (en in extreme gevallen veel erger, zoals in het schokkende geval van de studentendoop die leidde tot de dood van Sanda Dia). De dagelijkse demonstraties in Iran, waar mensen al maanden op straat komen om te protesteren tegen politiegeweld na de dood van Mahsa Amini die werd gearresteerd wegens het niet correct dragen van haar hidjab, hebben een meer deugdelijk doel, en daar wordt de kost letterlijk afgemeten in het aantal geofferde levens, met een dodentol die (op het moment dat dit wordt geschreven) op meer dan 300 wordt geschat.

Gelukkig is de kost van het signaleren van toewijding meestal niet zo brutaal, en wordt hij meestal uitgedrukt in tijd, inspanning en ongemak. Betogingen halen zelden veel uit, maar toch nemen velen de moeite om naar de betrokken plaats te reizen, en spenderen ze tijd al marcherend en scanderend, tijd die ze net zo goed hadden kunnen besteden aan opknapwerkjes thuis, de krant lezen of languit in de sofa naar Netflix kijken. En nu we het toch over futiele inspanning hebben, enkele weken geleden bemerkte ik in het centrum van mijn woonplaats twee verkleumde mensen achter een tafeltje met wat boeken erop. Het waren leden van een plaatselijke geloofsgemeenschap, blijkbaar erop uit nieuwe leden voor hun congregatie aan te trekken. Ik vermoedde dat hun succesratio bijzonder laag zou zijn, maar was dat eigenlijk wel de echte bedoeling? Misschien was de werkelijke reden waarom ze daar stonden hun getrouwheid te bevestigen, en was de zinloosheid van hun actie daarvan een integraal deel?

Laten we terugkeren naar de aanvoerders en hun armbanden. Op het laatste ogenblik liet FIFA verstaan dat elke speler die met de niet toegestane armband zou aantreden meteen een gele kaart zou krijgen. Het gevolg daarvan zou zijn dat de eerste echte gele kaart voor zo’n speler automatisch een rode kaart zou zijn – en dus onmiddellijke uitsluiting van de verdere match(en), en van de volgende wedstrijd. Die dreiging bleek voldoende te zijn voor de zeven landen die hadden aangekondigd met de armband te spelen om gauw terug te krabbelen.

Sommige fans waren niet onder de indruk van dit gebrek aan ruggengraat. Het krijgen van een gele kaart lijkt inderdaad wat onbeduidend in vergelijking met de meer ernstige straffen die de leden van de Iraanse voetbalploeg riskeren, nadat ze uit solidariteit met de protestbeweging in hun land niet meezongen toen hun nationale volkslied werd gespeeld voor hun match tegen Engeland.

Wat dit ons toont, is hoe kostelijk signaleren zowel een sociale als een economische keuze is, die een zekere betalingsbereidheid blootlegt. Wanneer iemand beslist haar of zijn toewijding te signaleren – of dat nu aan een relatie is, aan hun werk, of aan een doel – beoordelen we hen aan de hand van die betalingsbereidheid: wat hebben ze ervoor over om hun verknochtheid kracht bij te zetten?

En anderen zullen ons natuurlijk op dezelfde manier beoordelen.