Afval vormt onderschatte bron van klimaatopwarming

Isabelle Vanhoutte
plastic afval
Een tiende van de wereldwijde uitstoot van broeikasgas wordt veroorzaakt door afval. (© Hermes Rivera (Unsplash))

Het debat werd vorige week georganiseerd door de Europese Unie, samen met het VN-Bureau voor Drugs en Criminaliteit (UNODC). Maar liefst 10% van de wereldwijde uitstoot van broeikasgas wordt veroorzaakt door afval. Dat stelde Johanna Korenblik, sectiechef bij UNODC. Andere cijfers schatten de bijdrage van de afvalsector op 5 tot 12% van de uitstoot van broeikasgassen. Die uitstoot vindt plaats op diverse manieren en in verschillende vormen, met methaan als meest opmerkelijke.

Satellieten brachten de voorbije zomer de mega-uitstoters van methaan in beeld. Wat bleek? Via ruimtebeelden werden naast productiesites van olie, gas en steenkoolmijnen ook enorme storthopen ontdekt, onder meer die van Buenos Aires, Lahore, Delhi en Mumbai. Daar ontsnappen grote hoeveelheden methaangas bij de ontbinding van - voor een groot deel organisch - huisvuil. Hoewel stortplaatsen vandaag zo goed als uitgefaseerd zijn in het dichtbevolkte Vlaanderen blijven ze gangbaar in grote delen van de wereld.

In het totaal wordt afval geschat als bron van maar liefst een vijfde van de wereldwijde door de mens veroorzaakte methaanuitstoot. Daarmee komt afval op de derde plaats, na landbouw (40%) en de ontginning en distributie van olie en gas (34%). Als superkrachtig broeikasgas (het is dertig tot zeventig keer zo sterk als CO2) zorgde methaan voor ongeveer 30% van de opwarming van de aarde sinds het pre-industriële tijdperk.

En gezien de wereldwijde afvalproductie naar verwachting zal toenemen van 2 miljard ton in 2016 tot 3,4 miljard ton in 2050, is de verwachting dat het probleem elk jaar groter wordt. “Toch moet de methaanuitstoot van de afvalsector met 30 tot 35% verminderen ten opzichte van het niveau van 2020 om de opwarming van de aarde tot anderhalve graad te beperken”, stelde Martina Otto, hoofd van de afdeling Climate and Clean Air van het VN-Milieuprogramma (UNEP).

Zwarte koolstof

Ook de ongecontroleerde verbranding van afval draagt bij tot broeikasgasemissies. In onderzoek wordt geschat dat open verbranding van (vooral plastic) afval 11% van de wereldwijde emissies van black carbon veroorzaakt. Die zwarte koolstof - gerelateerd aan roetdeeltjes - is een sterk broeikasgas dat slechts enkele dagen tot weken in de atmosfeer blijft hangen. Maar de zwarte koolstofaerosolen die vrijkomen, hebben tot wel 5.000 keer het aardopwarmingspotentieel van CO2.

Enorme stortplaatsen zijn zichtbaar vanuit de ruimte

Net daarom stelt het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) dat het verminderen van die zwarte koolstof een van de snelste manieren is om de opwarming van de aarde op korte termijn te vertragen. Een zelfde redenering geldt voor methaan, dat ongeveer een decennium in de atmosfeer blijft hangen, in tegenstelling tot CO2, met een geschatte levensduur van tientallen tot honderden jaren.

Beter afvalbeheer kan leiden tot een drastische reductie van zowel methaan als emissies van black carbon. Het lijkt een quick win om de opwarming van de aarde tegen te gaan.

Toch is het een harde dobber. Hoge-inkomenslanden scoren beter dan lage-inkomenslanden op afvalophaling en -beheer. Steden doen het beter dan het platteland. Maar ook rijke landen leveren een belangrijke bijdrage aan wanbeheer van afval.

Illegale markt

Milieuvriendelijk afvalbeheer kost geld: de gecontroleerde afvoer en verbranding of recyclage van afval zijn niet gratis. Gemiddeld kost afvalverwerking van huisvuil in Vlaanderen ongeveer 100 euro per ton. Doordat het beheer duur is, komt afval nog te vaak terecht bij corrupte transporteurs die het afval voor een prijsje afvoeren naar illegale bestemmingen.

Ook plasticverbranding veroorzaakt broeikasgas

De complexiteit van afvalgerelateerde regelgeving, vaak in combinatie met beperkte middelen voor handhaving, zorgt voor een mix van lage risico's en hoge winsten voor criminelen. Illegale afvalstromen worden vaak samen met legale grensoverschrijdende afvaltransporten georganiseerd. Daardoor kunnen de grenzen tussen legale en illegale activiteiten in afvalhandel dun zijn. Zo ontdekte het VN-Bureau voor Drugs en Criminaliteit dit jaar zestien ton zeer giftige gebruikte loodaccu's in een verlaten container in Cambodja. In Thailand werd in juli 130 ton huishoudelijk afval verborgen in een zending papiersnippers in beslag genomen.

“Afvalhandel is een heel grote business”, zei Otto. “In de Europese Unie zijn illegale afvaltransporten naar schatting verantwoordelijk voor 30% van het totaal, wat neerkomt op 9,5 miljard euro aan jaarlijkse inkomsten die naar de illegale afvalmarkt gaan.”

Volgens Korenblik wordt afval heel vaak vervoerd naar landen die niet over de capaciteit beschikken om het milieuvriendelijk te beheren. Dan komt het terecht in kwetsbare ecosystemen op illegale stortplaatsen of wordt het in open lucht verbrand, wat milieuschade veroorzaakt en aanzienlijk bijdraagt aan de klimaatverandering.

Circulair potentieel

De oplossing? Minder afval leidt tot minder broeikasgassen. En ook de milieuwinsten door afvalhandel te bestrijden en milieuvriendelijk beheer te ondersteunen liggen voor het grijpen. “Het behoud van ons milieu, de beperking van de klimaatverandering en de bescherming van kwetsbare gemeenschappen zijn allemaal fundamenteel verbonden met hoe effectief en verantwoord we ons afval beheren”, stelde Otto.

De uitstoot van broeikasgas door afval vindt plaats op diverse manieren en in verschillende vormen, met methaan als meest opmerkelijke

Een kernbegrip daarbij is circulaire economie, waarbij materiaal zo lang mogelijk zijn waarde behoudt en na afdanken niet op de afvalberg belandt maar opnieuw wordt ingezet als grondstof. Bijvoorbeeld voor zeldzame aardmetalen is circulaire economie een noodzaak, stelde Wouter Wormgoor, beleidsmedewerker bij de Europese Dienst voor extern optreden (EEAS).

“Er zijn steeds meer zeldzame aardmetalen nodig voor een groene transitie richting nulemissies in 2050. Die zeldzame materialen zijn slechts op enkele plaatsen te vinden. En wat doen we? We gebruiken ze en gooien ze weg. Strategisch gezien is het in ieders belang om ze te recycleren en te hergebruiken, niet alleen vanuit materialistisch maar ook vanuit politiek oogpunt. We worden minder afhankelijk van elkaar voor het transport van de materialen en voor de ontginning ervan, wat ook veel energie en CO2 vergt”, zegt Wormgoor.

Afval en materialen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Opgeteld is 70% van alle broeikasgasuitstoot gelinkt aan materialen: ontginning, productie en afvalverwerking ervan.

Verspreide focus

Welke positie werd tijdens COP27 ingenomen rond afvalbeheer? Afval stond alvast niet als groot agendapunt geprogrammeerd. Het was geen thema dat integraal werd aangekaart. Op verschillende momenten werd het thema wel aangeraakt. In de eindtekst staat alvast dat broeikasgassen die geen CO2 zijn, waaronder methaan, verder moeten worden aangepakt. Daarrond bestaat een programma (de Global Methane Pledge (GMP) dat de nadruk legt op de aanpak van voedselverspilling en het meten en monitoren van methaanuitstoot, onder andere via satellieten.

Martina Otto van het VN-Milieuprogramma: 'De methaanuitstoot van de afvalsector moet tot 35% verminderen'

Ietwat onder de radar werd op 17 november het Global Waste Initiative voorgesteld door het Egyptische ministerie van Milieu. Dit programma is erop gericht om tegen 2050 de helft van het afval in Afrika te recycleren, een grote stijging ten opzichte van de huidige geschatte 10%. Het programma mikt op de vrijwillige deelname van meer dan 180 landen die deelnamen aan COP27.

De nadruk ligt op het vermijden van organisch afval op stortplaatsen in Afrika, wat een positieve bijdrage moet leveren aan de globale methaanuitstoot. “Tussen 70 en 80% van het huishoudelijk afval dat in Afrikaanse steden wordt gegenereerd, is recycleerbaar. Het heeft een geschatte economische waarde van 8 miljard euro per jaar. Dat is dus een kans om nieuwe banen en economische kansen te creëren”, stelt Martina Otto.

Maar het lijkt onwaarschijnlijk dat die maatregelen doortastend genoeg zijn om de wereldwijde methaanemissies tegen 2030 met 30 tot 35% te verminderen, zoals nodig om onder de grens van anderhalve graad te blijven. En even onwaarschijnlijk of die maatregelen voldoende zijn om kwetsbare ecosystemen te beschermen tegen de impact van illegaal gestort afval.

LEES OOK
Tine Hens / 29-11-2023

Oceanograaf David Ho: 'Klimaatstrijd heeft disruptieve actie nodig'

Aan de vooravond van COP28 hekelt de oceanograaf dat zeker fossiele bedrijven te veel invloed hebben op politici.
Een onderhoudsmedewerker wandelt voorbij een scherm met het logo van COP28 in de Verenigde Arabische Emiraten.
Jurgen Masure / 28-07-2023

Naar een zomer zonder klimaatzorgen in 2033?

Alleen door samenwerking kunnen we iets doen aan de klimaatcrisis, schrijft Jurgen Masure.
De brandweer probeert op het Griekse eiland Rhodos een bosbrand te blussen.
Arne Sonck / 21-07-2023

61.000 Europese hittedoden in 2022 zijn forse waarschuwing voor 2023

Onderzoekers waarschuwen dat risicogroepen nog beter beschermd moeten worden tegen de hitte.
Een thermometer duidt 46°C aan in Rome op 18 juli 2023.