‘Eat the rich!’ Maar met welk bestek?

Hold your horses. Voor je in een niet te stuiten colère schiet en op Twitter stennis gaat schoppen dat het onbegrijpelijk en godgeklaagd is dat Apache zomaar een onverholen oproep tot geweld publiceert: de guillotine in de titel gebruikt Sjors Roeters als metafoor. Hij wil Elon Musk en Jeff Bezos niet letterlijk een kopje kleiner maken. En "Eet de rijken" is een slogan, niet de titel van een kookboek.

Roeters' boek is een oproep tot actie om net dat soort bloederig geweld te vermijden. Een oproep dat het zo niet verder kan. Want mensen zijn echt, en grotendeels terecht, kwaad. En als alle legitieme democratische middelen zijn uitgeput, zonder dat dit enige verandering teweegbrengt, zou de woede wel eens witheet of bloedrood kunnen worden.

Wat te doen om het niet zover te laten komen? Die vraag houdt de journalist van Vrij Nederland bezig. Roeters is een speciaal geval. Als puber kon het voor hem niet kapitalistisch genoeg zijn. “Als een ekster was ik betoverd door het glimmende oppervlak van het kapitalisme. Ik wilde zo graag geloven in zijn sprookje van vooruitgang”, schrijft hij over zichzelf.

“Het begon bij Flodder in Amerika”, vertelt Roeters aan Apache in een uitgebreide videocall. “En eigenlijk bij alle Hollywood-films: ik zag limousines, Ferrari’s en wolkenkrabbers, en de wijdere wereld, en daar wilde ik deel van uitmaken, van die jetset, die beau monde. Als kind wil je kunnen toveren en het dichtste dat ik daarbij in de buurt kon komen, dacht ik als jonge puber, was met geld. Daarmee koop ik een privévliegtuig, en een butler die me snoep brengt. Een soort Richie Rich. Dat vond ik fantastisch.”

Utopie

Deze voormalige wannabe miljonair, die als puber op de beurs ‘speelde’, gaat nu als journalist op zoek naar alternatieven voor het kapitalisme. Want dat politiek-economische systeem duidt hij aan als oorzaak van grote mondiale problemen. Hij is niet alleen. Steeds meer mensen stellen zich vragen bij de uitdijende ecologische crisis of de groeiende ongelijkheid en wijzen het kapitalisme onomwonden als grote schuldige aan.

Hoe viel Roeters van zijn geloof af? Was de financiële en economische crisis van 2008-2009 een keerpunt, zoals voor zovele generatiegenoten? “Nee, voor mij niet meteen. In de crisis van 2009 heb ik veel geld verloren, maar ik bleef wel vasthouden aan mijn geloof in het kapitalisme. Toen ik in 2011 naar Cuba ging om Spaans te leren, zag ik ook alleen maar mijn eigen gelijk bevestigd: het socialisme werkt niet.”

Op zoek naar alternatieven

Intussen wakkergeschud, verkent Roeters in zijn boek een hoop alternatieven, oplossingen die steevast bepaalde ‘deelproblemen’ van het kapitalisme aanpakken. Van een maximumloon tot een netwerk van coöperaties, van minder werken tot degrowth.

Een allesomvattende blauwdruk die het hele boeltje met enkele welgemikte duwen kan vervangen, heeft Roeters niet gevonden. En is volgens hem ook niet wenselijk. Het zal death by a thousand cuts worden: er zijn heel veel kleine alternatieven nodig om systeemverandering teweeg te brengen. Maar hebben we daar nog de tijd voor, met een klimaatcrisis die in onze nek hijgt?

“Wat zou dan een snellere strategie zijn?”, werpt hij daar tegen op. “Dan moet je eerst alle neuzen dezelfde kant op krijgen, één plan kiezen en daar met iedereen aan werken. Dat is veel minder plausibel dan zoveel mogelijk initiatieven uit de grond laten schieten.”

“De ecologische crisis zorgt voor een tijdslimiet. Dus als het uiteindelijke doel is om die crisis te verhelpen, om de aarde leefbaar te houden, dan maakt het niet uit op welke manier je dat doet, als je je maar aan bepaalde principes houdt, zoals menselijke waardigheid, menselijk en dierlijk welzijn, democratie.”

“Op die manier is een pluriforme beweging, of verschillende bewegingen naast elkaar, wel de snelste manier om dat doel te bereiken. En dan zijn coalities tussen die bewegingen ook essentieel.”

“De belangrijkste bondgenoten zijn dan de milieubeweging, de arbeidersbeweging en het mondiale Zuiden. Veruit de meeste grondstoffen en ‘belichaamde arbeid’ die wij voor onze economie in het Noorden nodig hebben, komen uit het Zuiden. Economisch gezien zijn wij niks zonder het Zuiden. Daar ligt eigenlijk de werkelijke macht.”

“De coalitie tussen arbeiders- en milieubeweging is eveneens cruciaal. Die eerste heeft veel meer macht, maar ook het meeste baat bij een eerlijke transitie van het systeem. Je ziet dat nu al.”

"Bij Tata Steel (de Indiase staalproducent heeft een fabriek in IJmuiden, Noord-Holland, red.) bijvoorbeeld, een van de grootste vervuilers van Nederland qua CO2 en stikstof, zijn de arbeiders met een plan gekomen om ‘groen staal’ te gaan maken op basis van waterstof. Zij moesten vervolgens de directie overtuigen om het uiteindelijk te gaan doen. Pas na heel veel publieke druk is de directie van Tata Steel overstag gegaan.”

“We vergeten dat arbeiders geen volgzame schaapjes zijn, maar dat het juist andersom kan gaan, dat de grootste conservatieve krachten vaak aan de top zitten.”

Ontgroeiers

Roeters gaat in zijn boek diep in op de degrowth-beweging, en vooral vaandeldrager Jason Hickel geeft hij veel ruimte. Dat deze ontgroeiers frontaal clashen met de verdedigers van het kapitalisme, heeft natuurlijk alles te maken met het feit dat ze een centrale these van het kapitalisme uitdagen: groei. Ondertussen is economische groei - of beter de geijkte maatstaf om die uit te drukken: het bruto binnenlands product (bbp) - zowat het belangrijkste criterium waarop politieke leiders en regeringen worden afgerekend.

Op de onvolmaaktheid van die maatstaf gaan we hier niet dieper ingaan. Maar degrowthers (of postgrowthers, of een van de andere stickers die op de beweging kleven) willen alleszins andere normen hanteren en plaatsen ecologische grenzen en menselijke behoeften centraal. Zoals in de befaamde donut van Kate Raworth, met een ondergrens, maar dus ook een bovengrens. Grenzen aan de groei dus, het illustere rapport van de Club van Rome indachtig.

Degrowth mikt voor de goede orde niet op ‘blinde’ inkrimping van het bbp, maar op het gericht afbouwen van bepaalde economische sectoren in rijke landen, zoals bijvoorbeeld de ontmanteling van de fossiele industrie. Dit is niet enkel goed voor de planeet, maar moet tegelijk arme landen kansen bieden om een waardig bestaan op te bouwen, binnen het (nog beschikbare) koolstofbudget.

Maar is de nadruk die de groene beweging van oudsher legt op minder wel een voldoende wervend verhaal? “De term degrowth werkt nu vaak als een rode lap op een stier”, zegt Roeters. “Maar het werkt wel om de discussie op gang te brengen.”

“Als je je een klein beetje in dit denken verdiept, zit er zeker een wervend verhaal in. Want naast het inkrimpen van bepaalde sectoren is er ook een pleidooi voor universele basisvoorzieningen, supergoed openbaar vervoer, veel fietspaden en voetpaden, veel groen in de stad, gezondheidszorg voor iedereen…”

Degrowth doet volgens Roeters heel veel aantrekkelijke voorstellen. “Neem nu een sterke inperking van reclame. Er is heel duidelijk empirisch bewijs dat hoe meer reclame wij zien, en we zien gemiddeld duizenden reclameboodschappen per dag, hoe ongelukkiger we worden. Want er moet altijd iets: een mooier huis, een snellere auto, mooiere kleding, een sexyer lichaam…”

Tegenstanders van degrowth werpen vaak op dat de westerse economie al ontkoppeld is: we stoten minder en minder uit. Groei is dus geen probleem meer. Is dat echt zo?

“Ik zag het laatst ook bij Paul Krugman, die een heel mooie grafiek toonde van de relatie tussen bbp en CO2-uitstoot. Het is wel fascinerend dat een vooraanstaande econoom zo’n extreem selectief en suggestief plaatje deelt met zijn miljoenen volgers op Twitter. Want de CO2-uitstoot is van het rijke Westen verplaatst naar lageloonlanden. CO2-intensieve activiteiten vinden veel minder hier plaats, maar dat betekent niet dat we er niet meer verantwoordelijk voor zijn.”

“Bovendien is CO2-uitstoot maar een van de factoren die de aarde kapotmaken. De belangrijkste is materiaalwinning: de grondstoffen die we delven en opgebruiken.”

“Als je naar de meest holistische maatstaf van materiaalwinning gaat kijken en je plaatst die ten opzichte van bbp, dan komt elke bijkomende bbp-eenheid ruwweg overeen met één eenheid materiaalwinning, en sinds 2000 hebben we per bbp-eenheid zelfs meer materiaalwinning nodig. Dus dat hele verhaal van ontkoppeling is enkel waar als je slechts naar een heel klein deel van het verhaal kijkt en al de rest negeert.”

Generatieverschillen

Hoewel het verzet tegen de uitwassen groeit, blijft het k-woord beladen. Vermeld het in een discussie en gefronste wenkbrauwen zijn algauw je deel. Van een ‘reëel bestaand communisme’ mag dan al geen sprake meer zijn, de dictatoriale Sovjet-Unie werpt nog steeds een schaduw op elke discussie over alternatieven voor het kapitalisme.

“Rond de discussie, of het kritisch bespreken van het kapitalisme hangt zo een angst, dat mensen in een kramp schieten: er bestaat niks anders, de rest is dysfunctioneel”, merkt ook Roeters op. Zijn boek is voor alle duidelijkheid allesbehalve een nostalgische trip naar de USSR. Maar dat doembeeld verstikt wel nog steeds de discussie over alternatieven voor het kapitalisme.

Een gebrek aan verbeeldingskracht lijkt ons vaak parten te spelen. Mark Fisher noemde het ooit capitalist realism: het wijdverbreide gevoel dat het kapitalisme niet louter het enige levensvatbare politieke en economische systeem is, maar dat het onmogelijk is om ons een coherent alternatief voor te stellen. Of is dat gevoel van voorbijgaande aard?

“De jongere generatie, de millennials en Gen Z, hebben de Koude Oorlog niet meegemaakt, dus hebben die angstreflex niet. Kijk naar Bernie Sanders, die won vooral stemmen bij jongeren. Onderzoekers van Harvard stellen dat hij een hele generatie naar links heeft doen opschuiven.”

Roeters schreef zijn boek niet enkel voor mensen die zich ter linkerzijde van het politieke spectrum bevinden. Al denkt hij dat ook linkse mensen nood hebben om de alternatieven op papier te zien.

“Heel veel mensen op links, ook jongeren, weten niet wat ze zouden willen in de plaats van het kapitalisme. Ze hebben nog niet precies door hoe schadelijk het systeem is. Zij hebben een explicitering nodig van de problemen waartegen we aanlopen, en welke oplossingen daarvoor mogelijk zijn.”

Met welk bestek?

Aan boeiende voorstellen en ideeën helemaal geen gebrek in Roeters’ boek. En ja, het is een dooddoener, maar hoe voer je een limiet op rijkdom in godsnaam in? Hoe ontstaat progressieve verandering?

“Zoiets als een limiet op rijkdom is inderdaad op dit moment politiek niet mogelijk. Maar dat gold ooit ook voor het vrouwenstemrecht, of de afschaffing van de slavernij. Tot het mogelijk werd gemaakt, door keiharde strijd. Alle progressieve verandering die we hebben gezien, veertigurige werkweek, vrije weekends, gezondheidszorg, is er gekomen door politieke strijd.”

“Die omslag moet nu ook gemaakt worden, en je zie het ook sterk. Mensen mobiliseren zich, de strijd radicaliseert. De confrontatie is nodig. Zaken moeten op de spits gedreven worden, zodat mensen kleur moeten bekennen. We moeten elkaar voor een directe keuze stellen: ga je voor mensenrechten of bedrijfsbelangen? Dat zien we ook op vlak van huisvesting, daar zie je het debat kantelen: is een huis een middel om winst mee te maken of is het een mensenrecht? Daar heeft sociale strijd heel sterk aan bijgedragen.”