In de documentaire Crazy Money brengt Steven Janssens in beeld wat er gebeurt in een arm Oegandees dorp wanneer de bewoners twee jaar lang geld ontvangen, zonder enige voorwaarde.
Abonnees van Apache kunnen de documentaire online bekijken tijdens de herfstvakantie, van vrijdagavond 28 oktober tot en met zondag 6 november.
We spreken met Steven Janssens (39) aan de vooravond van de opstart van het Eight-project in Tweyambe in Oeganda. In totaal krijgen daar sinds september 2022 zo’n 152 volwassenen en 185 kinderen gedurende twee jaar maandelijks geld op hun mobiele telefoons gestort. Het Oegandese dorp kampt met grote armoede, nog vergroot door overstromingen en aardverschuivingen waar het ten gevolge van klimaatverandering door getroffen wordt.
Het Instituut voor Ontwikkelingsbeleid (IOB) van de Universiteit Antwerpen zal het project in het dorp monitoren vanuit de context van klimaatverandering. Het zal nagaan hoe ze daar enerzijds aan de hand van onvoorwaardelijke maandelijkse geldtransfers mensen potentieel weerbaarder kunnen maken tegen klimaatverandering en anderzijds hoe ze daar duurzame strategieën kunnen ontwikkelen om met klimaatverandering om te gaan.
“Het is ons vijfde dorp in Oeganda en in november rollen we ook verder uit in DR Congo”, vertelt Janssens aan Apache. “Eight heeft ondertussen ook een werkgroep opgericht met Umicore, Proximus, Fairphone, en International Peace Information Service (IPIS) waarmee we de komende vijf jaar ambiëren om nog meer spelers aan tafel te krijgen om de supply chain van tin en andere grondstoffen te verduurzamen in Congo door middel van onvoorwaardelijke geldtransfers. We willen zorgen dat mijnwerkers een leefbaar inkomen krijgen. Onze geldtransfers dichten de loonkloof."
"Nu zijn we met ons project ondertussen al aanwezig in pilootdorp Lutala. In oktober wordt daar na één jaar de eerste impactstudie uitgevoerd en in de loop van november wordt de baseline studie van Kalima, het tweede dorp in Congo uitgevoerd. Dit is een wat ontoegankelijk gebied rond een mijn en drie keer zo groot als Lutala.”
“De komende vijf jaar starten we nog in verschillende dorpen rond Kalima. Zo zullen we heel het gebied rond Kalima bestrijken, buiten twee controledorpen die we nodig hebben om het wetenschappelijke onderzoek hierover uit te voeren.”
Fairness dividend
Janssens, ingenieur en regisseur van opleiding, heeft net ook een docureeks over de dekolonisering van het westerse geschiedenisonderwijs ingeblikt. “Als we kijken naar de exploitatie waaraan rijke landen zich schuldig maken, zouden we over onze geldtransfers ook kunnen spreken als een soort fairness dividend. Want de ongelijkheden en de privileges van vandaag zijn diep geworteld in de misstanden van het verleden.”
“Daarbij komt dat de voormalig gekoloniseerde wereld vandaag gedwongen wordt om mee te lopen in een geglobaliseerd economisch systeem waarin het Westen onder impuls van de Verenigde Staten de spelregels dicteert. Dat creëert een zeer oneerlijke dynamiek.”
“Met unconditional cash transfers kunnen we de welvaart wat herverdelen. Dat is ook nodig want pakweg de helft van de kobaltreserves zit in Congo. Kobalt is een van de sleutelgrondstoffen in de energietransitie, voor de productie van onder meer batterijen voor elektrische wagens. Dan is het toch maar logisch dat de mensen die dat uit de grond halen een eerlijk loon ontvangen.”
“Op de mijnbouwsites in Congo werken bovendien kinderen. Daarom gaan we ook in Congo meten of en in welke mate die kinderarbeid door onze onvoorwaardelijke geldtransfers al dan niet afneemt.”
Basisinkomen als ontwikkelingshulp
Janssens was al langer geporteerd voor de idee van een basisinkomen, maar als een alternatieve manier voor ontwikkelingshulp vatte dit post bij hem in 2011. “Voor de filmacademie reisde ik vrij veel door Afrika. In het noorden van Oeganda, waar de ngo’s over elkaars voeten struikelen, zag ik jeeps van zowat alle Europese landen passeren. De lokale bevolking kon mij niet zeggen waarom al die blanken daar precies waren en ik vroeg mij toen af hoeveel mensen we bijvoorbeeld zouden kunnen helpen met het bedrag van pakweg één jeep.”
Toen nam hij zich voor om ooit een film over het ‘basisinkomen in actie’ te maken. “Om te tonen dat mensen in wezen overal hetzelfde zijn en om de vooroordelen over armoede te ontkrachten. Armoede is geen karakterprobleem, maar een geldprobleem.”
Eind maart 2014 leerde Janssens Maarten Goethals (44) beter kennen, die vanuit zijn achtergrond in de internationale ontwikkelingssamenwerking ook met unconditional cash transfers wou experimenteren en dus met ongeveer hetzelfde idee kwam aandraven. “We vonden elkaar daarin en zo ging de bal aan het rollen. Van meet af aan was het plan om een evidence based project met het basisinkomen te realiseren en daar een film over te maken.”
“Mijn vrouw heeft Oegandese roots en ik kwam en kom dus regelmatig in Oeganda. Bij elk bezoek trok ik tijd uit om dorpen te screenen. Zo mocht door budgettaire beperkingen het dorp niet te groot uitvallen. We zochten naar een dorp dat ons ongeveer 25.000 euro per jaar zou kosten.”
“Ons oog viel uiteindelijk op Busibi en daarna begon de zoektocht naar financiële steun door het project voor te stellen aan early adopters, mensen die geloofden in het basisinkomen en deze vernieuwende aanpak. Zij stapten mee aan boord.”
“De film Crazy Money die we maakten rond het pilootproject in Busibi is vooral opgevat als een ode aan de mens. Over wat ons universeel menselijk maakt en hoe iedereen zijn leven in handen kan nemen als ze de kans daartoe krijgen.”
Pilootproject Busibi
In januari 2017 konden Janssens en Goethals met Eight en het filmproject aan de slag in Busibi. Ze filmden daar hoe ze het dorp aantroffen en volgden het dan twee jaar op.
Met behulp van eenvoudige gsm’s en mobile money ontvingen alle 58 volwassenen twee jaar lang – van 2017 tot 2019 – een basisinkomen van 16 euro per maand en alle 88 kinderen een basisinkomen van 8 euro per maand (via de moeder).
Nadien volgde al gauw een tweede dorp, Kyataruga, en in december 2020 werden ook nog in twee andere Oegandese dorpen, Katugo en Kigombe, projecten opgestart.
“Het bedrag dat de mensen ontvangen is bepaald op basis van de berekeningsmethode die de Britse econoom Guy Standing en de Indische socioloog Sarath Davala ook gebruikten. Zij deden onderzoek naar verschillende soorten geldtransfers binnen verschillende gemeenschappen in India.”
“Die methode hebben wij toegepast op de cijfers van Oeganda en zo kwamen we uit op 8 en 16 euro. Vandaar de naam van onze organisatie Eight. Dit paste in het frame van het bedrag per maand en klinkt in het Engels ook als aid (hulp). Als je bovendien de 8 platlegt krijg je ook nog eens het duurzaamheidsteken.”
“Het bedrag is ondertussen wel wat geëvolueerd. Zo geven we in Congo 10 en 20 dollar en ook in de nieuwe dorpen in Oeganda zullen ze in euro gerekend nu wat meer krijgen.”
In vergelijking met andere, meer klassieke ngo’s is Eight een kleine, maar ook efficiënte organisatie. “In België wordt het gedragen door mij en Maarten Goethals en enkele vrijwilligers. In Oeganda werken twee mensen en in Congo voorlopig een freelancer. Als we daar surveys doen worden nog een paar mensen extra ingezet.”
“Verder streven we ernaar om 90% van de middelen die we inzamelen rechtstreeks aan de mensen te doneren. De overige 10% gebruiken we om de geldtransfers te leveren en voor fondsenwerving.”
De trampoline van de mentale ruimte
Gevraagd naar de impact van Eight benadrukt Janssens vooral dat mensen door de geldtransfers beslissingsmacht krijgen over hun eigen leven. "Ze gaan de noden die ze aanvoelen zelf invullen. Dat gaat met vallen en opstaan. Eigenaarschap over het eigen leven is heel bepalend voor het geluksgevoel. Zo gaf na afloop van ons project in Busibi 80% van de inwoners aan aan veel gelukkiger te zijn dan voorheen."
Hij wijst in dat verband op de psychologie van de schaarste. “Arme mensen worden door geldzorgen en schaarste zodanig mentaal in beslag genomen dat dit vaak leidt tot kortzichtig denken en handelen. Klassiek ontwikkelingswerk versterkt daarom vooral lokale elites en hoger opgeleiden. De mensen die diep in de armoede zitten, zijn te druk bezig met overleven en zijn niet georganiseerd in lokale partnerorganisaties.”
Wanneer het project na twee jaar stopt zal de economische ontwikkeling in het dorp enigszins terugvallen, geeft Janssens toe. “Maar de mensen die hebben kunnen springen op de trampoline van de mentale ruimte, zien hun leven wel wezenlijk veranderd. Er zijn investeringen gebeurd, landbouwgronden aangekocht, permanente huizen gebouwd, er onstond ondernemerschap en er werden spaargroepen opgezet.”
“Dit zijn wel degelijk blijvende zaken. Door die spaargroepen bijvoorbeeld konden kinderen ook na het project in Busibi nog naar school.”
Evidence-based
Over de voortgang in DR Congo kan Janssens nog niet veel kwijt. “De follow-up survey van het eerste dorp door IPIS, dat de wetenschappelijke begeleiding doet van ons Congo-luik, is pas voorzien voor oktober.”
Wel kan hij uit anekdotische informatie reeds soortgelijke dynamieken als in Oeganda afleiden. “Zo beginnen heel veel mensen net als in Oeganda stenen huizen te bouwen. Dat heeft dan weer verschillende positieve effecten op gezondheid en scholing. Ook het ondernemerschap - weliswaar lokaal en klein - stijgt. Dat gaat van kleine winkeltjes tot landbouwactiviteiten die gecommercialiseerd worden.”
In Oeganda wordt het project van Eight wetenschappelijk opgevolgd door het Instituut voor Ontwikkelingsbeleid van de Universiteit Antwerpen. In het bijzonder focussen zij op effecten op het collectieve niveau en op de duurzaamheid van de impact na afloop van het project.
We peilden naar de bevindingen van wetenschappelijke medewerkers Filippo Grisolia, Sara Dewachter en Nathalie Holvoet. “Een van de meest unieke kenmerken van de experimenten van Eight is het universele karakter: door geld uit te delen aan elke inwoner van een dorp, doorstaan ze relatief goed de vergelijking met andere kleinschalige Universal Basic Income (UBI)-pilots.”
“In Afrika zijn de enige andere bestaande en vergelijkbare programma's die van Give Directly, die op grotere schaal plaatsvinden. Het is de som van de kenmerken van deze geldoverdrachtprojecten die Eight zo interessant maken voor onderzoek: het gebrek aan voorwaarden, de op mobiel geld gebaseerde hand-out, maken samen met hun universaliteit deze hele onderneming echt uniek. Het is ook interessant dat het geld voor de kinderen aan de moeders wordt gegeven, hierdoor krijgen zij in de meeste gevallen een grotere som krijgen.”
De onderzoekers treden oprichter Janssens ook bij over de positieve invloed van het pilootproject op het dorp Busibi. “Enkele interessante uitkomsten om te benadrukken zijn de duidelijk positieve effecten op sparen, beleggen, toegang tot hulpbronnen en ondernemerschap, evenals het feit dat deze groter waren voor vrouwen.”
“Geluk en tevredenheid over het leven waren de meest positief beïnvloede variabelen, maar een van de meest interessante resultaten was het effect op veerkracht, dat duurzaam verbeterde op alle dimensies. Die positieve effecten bleven zelfs twee jaar na het afsluiten van het programma bestaan, ondanks de coronapandemie die uitbrak kort na het einde van het project.”
“Interessant is in ieder geval ook dat de onvoorwaardelijke geldtransfer niet heeft geleid tot een substantiële stijging van uitgaven voor alcohol, rookwaren, en dergelijke. Dat is een van de mythes die gelinkt worden aan het onvoorwaardelijke karakter, maar die ook al in meerdere voorgaande onderzoeken werd ontkracht.”
Uitdagingen voor de toekomst
Voor andere zaken, waaronder gezondheidspatronen, arbeidsaanbod en collectieve investeringen, registreerden de onderzoekers dan weer geen noemenswaardige effecten. “In het geval van empowerment van vrouwen werden enkele licht positieve effecten geregistreerd op de besluitvorming binnen het huishouden, maar onze studie vond geen significante effecten op misbruik, fysiek of emotioneel/psychologisch.”
“Dat is op zich ook geen verrassend resultaat, want terwijl de grotere geldtransfer voor vrouwen (met kinderen) kan zorgen voor meer status binnen het huishouden, kan het ook voor meer spanningen zorgen binnen een huishouden.”
“Bovendien is een geldtransfer vaak geen voldoende voorwaarde voor een toename van empowerment. Hiervoor is verandering nodig op het vlak van ‘instituten’ en normen, iets wat langer duurt en collectieve actie noodzaakt. Of zo’n onvoorwaardelijke en universele geldtransfer dergelijke collectieve effecten kan teweegbrengen is een van de vragen waar het onderzoek op focust.”
De studie wijst volgens de onderzoekers ook op enkele mogelijke beperkingen van de lopende projecten. Hieruit kan Eight lessen trekken voor de toekomst. “Zo hebben we bijvoorbeeld aanbevolen om te proberen externe invloed, zoals die van Eight zelf, zoveel mogelijk te beperken, om mogelijke negatieve effecten op de relaties tussen burgers en de staat te voorkomen.”
“Een niet-gouvernementele actor zoals Eight die geld uitdeelt, zou een substituut voor de staat kunnen worden, wat een negatief effect zou kunnen hebben op de banden tussen burgers en lokale en/of nationale overheden. Natuurlijk bestaat dit substitutierisico voor alle interventies van niet-statelijke actoren. En Eight probeert wel degelijk zijn zichtbare aanwezigheid op de grond te minimaliseren door gebruik te maken van geldoverschrijvingen naar persoonlijke mobiele telefoons.”
Een andere aan het onderzoek gerelateerde uitdaging is om na te gaan hoe het pilootproject in Busibi, inclusief de aanwezigheid van het Crazy Money-filmproject, impact heeft gehad op de resultaten.
Het zou kunnen dat het ‘onvoorwaardelijke’ karakter van de geldoverdracht hierdoor ten dele vervalt en op deze manier ook een Hawthorne-effect werd gecreëerd. Dat is de naam voor het positieve effect dat een onderzoek heeft op deelnemers door het feit dat ze zich ervan bewust zijn dat ze aan een onderzoek deelnemen. “Dat zou een aantal beperkingen opleveren voor de opschaling van de onderzoeksresultaten. Omdat je de volgende keren immers alleen de geldoverdracht repliceert, maar niet het filmproject”, stellen de onderzoekers.
“Er is ook behoefte aan veranderingen langs de aanbodzijde. Zo kunnen burgers nu misschien wel betalen voor betere gezondheidszorg, maar als deze niet beschikbaar is, dan is er finaal weinig effect op de toegang tot professionele medische zorg.”
Contra-intuïtief
In Poor Economics (2011) vragen economen Abhijit V. Banerjee en Esther Duflo zich af wat nu echt werkt op het domein van ontwikkelingshulp. Zij bestempelen onvoorwaardelijke geldtransfers als uiterst effectief. Toch voelt dit voor veel mensen contra-intuïtief. “Dat je hard zal en moet werken voor je geld, leeft hier zeer sterk”, zegt Janssens. “We groeien op en leven in een maatschappij waar de focus dan ook fel op werk ligt.”
“Iedereen denkt ook van zichzelf dat ze gekregen geld goed en zinvol zouden besteden, maar blijkbaar is het moeilijk om te geloven dat anderen dat ook zullen doen. Dat geldt a fortiori voor anderen die in armoede leven en/of afkomstig zijn uit een andere cultuur. Maar ook voor de modale medeburger geldt dit dus, anders was het basisinkomen misschien al lang ingevoerd.”
“De mythes blijven hard leven: mensen gaan daar lui van worden of het geld verkwanselen aan genotsmiddelen. Terwijl we weten dat mensen met een basisinkomen net vaker en meer nuttiger werk verrichten omdat ze meer keuzevrijheid hebben.”
Voor Janssens gaat het wat Eight betreft eerst en vooral om op een efficiënte manier aan ontwikkelingshulp te doen, waarbij mensen voor minstens twee jaar uit de armoede worden gehaald. “Meestal langer en soms zelf ook permanent.”
Maar daarnaast is hij ook een fervent voorstander van het onvoorwaardelijk gewaarborgd basisinkomen tout court. “Het is het enige systeem binnen het kapitalistische bestel dat de mensenrechten kan vrijwaren. Huisvesting, onderwijs en voedsel kan je in een door geld gereguleerd systeem best met geld oplossen. Voor mij is het dus een startpunt zodat iedereen zijn basisbehoeften kan vervullen.”
“Natuurlijk is ons project met Eight nog een eind verwijderd van het universele basisinkomen. Wij spreken daarom liever over een basic income boost, omdat in principe een basisinkomen niet gelimiteerd is in de tijd. Dat universele counteren wij door ons op één gemeenschap te richten.”
Pleidooi voor universeel basisinkomen
Toch meent Janssens dat we er mogen vanuit gaan dat het basisinkomen ook zou werken in de zogenaamd meer ontwikkelde landen. “In zekere zin werken het kindergeld en onze pensioenen al min of meer volgens het principe van het basisinkomen. Ok, er is wel een voorwaarde: namelijk kind of gepensioneerd zijn. Maar er is geen verantwoording vereist hoe men dit geld spendeert. In die zin is het dus eveneens onvoorwaardelijk en universeel. Maar dit systeem is versplinterd en niet geheel rechtvaardig.”
Het argument dat het basisinkomen onbetaalbaar zou zijn, werpt hij van de hand. “Met het basisinkomen heb je quasi geen controlemechanismen meer nodig en zou je veel overheadkosten uitsparen. Wat de betaalbaarheid betreft, is het gewoon een kwestie van keuzes maken. Het basisinkomen zou niet alleen eenvoudiger en transparanter zijn, maar ook gelijkwaardiger zijn.”
“Er vallen dus heel wat goede zaken over te zeggen. Maar mensen hebben enerzijds schrik om verworven rechten te verliezen en politiek gezien speelt ook dat het ofwel niet links genoeg is, of niet rechts genoeg is. Links wil met voorwaarden werken en controle uitoefenen. Voor rechts is het dan weer te socialiserend, omdat het voor iedereen is.”
De huidige politieke constellatie in Europa stemt Janssens bovendien niet meteen optimistisch over de kansen van de invoering van het basisinkomen. “Maar misschien komt de verrassing wel vanuit landen die nog geen sociaal zekerheidsstelsel kennen, zoals bepaalde Aziatische of Afrikaanse landen.”
Ook de onderzoekers van het IOB beschouwen het fenomeen van onvoorwaardelijke geldtransfers niet slechts als een innovatieve aanpak voor ontwikkelingshulp. “Het is een uitgelezen tool om te zorgen voor internationale solidariteit en sociale bijstand die rekening houdt met de lokale noden en prioriteiten. De universaliteit en het onvoorwaardelijke karakter van de geldtransfers zijn bijzonder interessante karakteristieken die verder onderzoek vereisen.”
“Hoewel de verkregen inzichten misschien maar beperkt toepasbaar zijn in een geheel andere context, zoals die van Europa, vormen deze programma’s een belangrijke informatiebron in de richting van meer inzicht in het basisinkomen. De expertise die Eight ondertussen heeft verworven zou de implementatie van vergelijkbare programma’s, ook in andere contexten, kunnen informeren en begeleiden.”
