Om China vandaag te begrijpen moeten we terugblikken naar het keizerrijk, de Opiumoorlogen van de negentiende eeuw en naar China’s historische cyclische dynamiek van openen en weer sluiten, een organisch systeem, flexibel, georganiseerd als een bijenkorf. Af en toe opent het zich en slorpt het systeem nieuwe kennis op. Die kennis wordt ‘Chinees’ gemaakt en leidt vervolgens tot een nieuwe opbloei.
De Tangdynastie (618-907) is een voorbeeld van die dynamiek. De nieuwe wind die door China waaide, gaf aanleiding tot de uitbreiding van de Chinese invloed tot wat vandaag Korea en Japan is. Eerder dan een natiestaat, was China een centrum – de keizer – dat uitstraalde over een gebied. Tussen China en andere regio’s bestond nooit gelijkheid. Voor China is alles hiërarchie. Gebieden in de periferie erkenden de opperste macht van de keizer en kregen in ruil bescherming als ‘tribuutstaat’.
Xi Jinping heeft China in zekere zin teruggebracht naar het keizerrijk: sterk gecentraliseerd, alle macht vereenzelvigd met één persoon, één waarheid – de gedachten van Xi Jinping – die zowel het onderwijs als de publieke ruimte domineert.
Xi is geen keizer aan het hoofd van een hiërarchische, confucianistische pyramide met een ‘mandaat van de hemel’. Hij is leider van een rijk beheerst door de Chinese Communistische Partij. Xi is de kern, met meer dan negentig miljoen partijleden die tot zijn dienst staan. Alle partijleden zweren trouw aan ‘het volk’, aan hem dus. Een soort dogmatische religie.
Einde van collectieve leiderschap
Mao Zedong had té veel macht voor één persoon. Daarom voerde Deng Xiaoping hervormingen in van collectief leiderschap. Zo kon een president slechts twee keer voor een ambtstermijn van vijf jaar aanblijven. Een persoonlijkheidscultus werd verboden.
Jiang Zemin verdiepte de hervormingen: beslissingen werden pas genomen als een meerderheid van het Centraal Committee akkoord ging. Hu Jintao ging nog verder en eiste het akkoord van alle leden. Collectief leiderschap werd weerspiegeld in het systematisch noemen van president en premier. President Jiang Zemin en premier Zhu Rongji (die China in 2001 binnenleidde in de Wereldhandelsorganisatie) werd de tandem Jiang-Zhu, Hu Jintao en Wen Jiabao werd Hu-Wen.
Deng Xiaoping had in het buitenland gestudeerd. Hij kende de wereld. Het openen van China leidde tot explosieve creativiteit en rijkdom. Over Xi wordt gegrapt dat hij nog nooit op een vliegtuig heeft gezeten: hij kent enkel China. Drie decennia lang heeft een generatie Chinezen gedacht dat China naar een meer open systeem zou gaan. Tot de komst van Xi.
Zodra Xi aan de macht kwam, draaide hij alle ‘democratische’ hervormingen terug, inclusief scheiding van Partij en staat. Er werd niet gesproken van de tandem Xi-Li (met premier Li Keqiang), maar enkel over Xi.
Hij heeft dan ook alle touwtjes in handen: de Partij, de cybersecurity en het internet, het leger, de wetenschap, de economie, het klimaat, enzovoort. De meningen bij Partijleden – van liberaal, nieuw links tot neoconfucianistisch – verdwijnen in Xi’s stem die geen tegenwoord duldt. De alleenheerschappij van Xi, die recent nog tot uiting kwam in het zero-covidbeleid en het effect ervan op de economie, leidt soms tot onvrede bij partijleiders op lagere niveaus, maar ruimte voor een gesprek is onbestaande.
Sinds de eerste dag voert Xi zijn anti-corruptiecampagne – lees: interne dwarsliggers verwijderen – en een antiwesters beleid met antiwesterse propaganda en een verbod op alles wat naar democratie verwijst. Vandaag mogen Chinezen geen westerlingen meer ‘aanraken’. Zero-covid is een handig instrument voor Xi. Het raster van (technologische) controle ligt niet enkel over Tibet en Xinjiang, maar over de hele Chinese bevolking, inclusief Hong Kong. De deuren van China zijn opnieuw gesloten.
Xi’s nieuwe team, dat op 23 oktober werd voorgesteld, bestaat enkel uit loyalisten: Li Qiang, verantwoordelijk voor de recente Shanghai-lockdown, zal wellicht de nieuwe premier worden, Zhao Leji, bekend als hoofd van Xi’s anti-corruptiecampagne, Wang Huning, Xi’s ideologische topadviseur en voorstander van een sterk centralistisch autoritair China, Cai Qi, verdediger van het zero-covidbeleid, Ding Xuexiang, Xi’s rechterhand toen hij aan de macht kwam in 2012, en Li Xi, verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de Greater Bay Area in de regio rond Hong Kong.
Van persoon tot persoon
Internationaal is het spreken met één stem een absolute kracht. Eerder dan met wapens terrein te veroveren, werkt China door beïnvloeding. De strategische infrastructuur die China het laatste decennium heeft gebouwd, geeft het land heel veel macht.
Die invloed is opgebouwd via relaties: ‘van persoon tot persoon’ is China’s methode van machtsuitbouw. China bestudeert grondig wie aan de onderhandelingstafel zit en hoe kan ingewerkt worden op wat die persoon (het ego) of de gemeenschap wil. Project per project is zo binnengehaald, over de hele wereld.
Chinezen hebben een voorkeur voor ambiguïteit, waardoor ‘afspraken’ achteraf voor de ene kant niet hetzelfde blijken als voor de andere. Termen die vertrouwd in de oren klinken (‘volgens de wet’ is een topper) moeten mensen overtuigen, terwijl die termen weinig betekenen binnen het Chinese systeem dat geen rechtsstaat is. Ieder denkt vanuit het eigen referentiekader en dat wordt zelden in overweging genomen.
Dat nadien discussie ontstaat over wat precies is afgesproken, heeft natuurlijk ook te maken met een goedgelovigheid van de ontvanger van het Chinese kapitaal. Dat China op zo’n korte termijn zo rijk kon worden en zo’n sterke speler op het wereldtoneel, heeft veel te maken met het gebrek aan inzicht in hoe China werkt.
Dat geldt niet alleen in het Westen, maar ook voor het Globale Zuiden. Vooral China’s magische win-winformule maakt iedereen blind. China heeft overal geld ‘uitgeleend’ dat moet worden terugbetaald. Veel landen komen in de problemen. China is bereid om een lening te spreiden, niet om een cent kwijt te schelden.
Wederkerigheid is een absoluut principe. Wat gegeven is moet teruggegeven worden. Dat geldt niet alleen voor geld, ook voor macht.
Modern en koloniaal
De ‘honderd jaar van vernedering’ – van de Opiumoorlog tot Mao Zedong – maakt integraal deel uit van het Chinese onderwijs. China wil het Westen dit betaald zetten. Xi is vast overtuigd om een eind zal maken aan de Westerse dominantie.
Om de ‘honderd jaar van vernedering’ te begrijpen, helpt het heldere discours van de Argentijnse semioticus Walter Mignolo. Hij koppelt ‘modernisering’ systematisch aan ‘kolonisatie’, want voor hem zijn dit twee zijden van dezelfde medaille. Modern en ontwikkeld heeft als tegenpool traditioneel en onderontwikkeld. Wat onderontwikkeld is, moet ontwikkeld worden en verdeelt de wereld in ontwikkelde landen en onderontwikkelde landen. De oplossing is ‘universeel’: democratie, recht, wetenschap, economie – een Eurocentrische of westerse visie.
Sinds de val van het Chinese keizerrijk, heeft China geworsteld met de balans tussen ‘modernisering’ en ‘traditie’. Vanuit Chinese kant bekeken ziet het ‘centrum’ er anders uit. Als Europese sinoloog ben ik vertrouwd met het feit dat er weinig tot geen interesse is in andere kennissystemen dan wat teruggaat op de Grieken, terwijl we veel kunnen leren van China. Voor niet-westerlingen moet de kloof nog groter zijn.
Hoe kunnen we spreken over dekoloniseren als we niet bereid zijn om naar andere kennissystemen te kijken? Het Westen lijkt ervan uit te gaan dat de kolonisatie lang geleden is. Een groot deel van de wereldbevolking wordt dagelijks geconfronteerd met de gevolgen van ontwrichting door de kolonisering.
Vooral op het gebied van kennis is het Westen arrogant zelfingenomen. Dit leidt uiteraard tot een antiwesterse houding, in China, in Rusland, en in vele delen van de wereld. Dat China Vladimir Poetin steunt is dus niet vreemd. Al was voor wie China kent meteen duidelijk dat de zogenaamde vriendschap zonder grenzen tussen Xi en Poetin begrensd was, want voor Xi is op “één berg geen plaats voor twee tijgers".
Mignolo pleit voor pluriversalisme in de plaats van universalisme, want een wereld met verschillende kennissystemen zou verrijkend zijn. Jammer genoeg doet China hetzelfde als het Westen. In de gebieden onder controle van China wordt het Chinese model opgelegd. Of dat nu past of niet. En op vele plaatsen werkt het Chinese model niet en leidt het tot herkolonisering van het gebied.
Dus terwijl China er mee voor zorgt dat het voormalige door het Westen gekoloniseerde deel van de wereld aan het juk daarvan kan ontsnappen, leidt die ontsnapping meteen naar een nieuwe, Chinese gevangenis. De omvang van die herkolonisering is nog niet duidelijk, maar ze is er.
De kunst van oorlogsvoering
China houdt ervan om over soevereiniteit te spreken, maar zijn landen die economisch afhankelijk zijn nog soeverein? De regio’s die hier het sterkst zullen uitkomen zijn wellicht diegene die momenteel China en het Westen tegen elkaar uitspelen. En die zijn te vinden, niet in het Westen uiteraard, maar in het Globale Zuiden. Kenia bijvoorbeeld staat erom bekend om de Verenigde Staten en China tegen elkaar uit te spelen.
Het discours dat China nooit oorlog heeft gevoerd, is natuurlijk propaganda. China heeft een eigen ‘kunst van het oorlogvoeren’. Ook dat herkennen velen niet. De militaire opbouw vandaag is maar één facet. De wereld wordt met de dag meer sinocentrisch. China is geen ‘opkomende’ macht, maar is hier, overal.
Te denken dat Chinese invloed nog kan tegengehouden worden is naïef. Te hopen dat Xi Jinping zal verdwijnen door een interne opstand is evenzeer wishful thinking. Nu hij zijn derde ambtstermijn ingaat, is alles wat Deng hervormd had terug naar af. Xi zal wellicht nog meer zijn ware gelaat tonen.
Een blik op China’s interne dynamieken geeft alvast een voorsmaakje. Wat er ook gebeurt, China zelf zal daar flexibel mee omgaan. De vraag is hoeveel flexibiliteit, veerkracht en slagkracht er is in ons eigen systeem.
