In tal van bijdragen in de media is de voorbije dagen terecht veel aandacht gegaan naar de bijdrage die de Franse denker Bruno Latour heeft geleverd aan kritisch bekijken en herdenken van de grondslagen van onze moderne samenleving, en in het bijzonder onze relatie met de natuur.
Kenmerkend voor onze moderne blik is de scheiding tussen mens en natuur, die we louter als een reservoir van grondstoffen en vuilbak zonder bodem beschouwen. Zoals Latour het krachtig neerschreef in zijn essay Waar kunnen we landen?, is het zaak om ons als alternatie voor deze moderne blik terug te gronden.
We moeten zorgdragen voor de eigen plek met tegelijk een open blik op de wereld. Want de huidige economische globalisering vergt vier aardes en we hebben er maar een. Deze roofbouw op mens en natuur maakt de aarde voor iedereen onherbergzaam.
Dat betekent heel concreet dat we de idee achter ons laten dat de aarde gewoon het onbeweeglijke decor vormt voor het menselijke handelen, een decor dat we naar hartenlust kunnen wijzigen, wegnemen of negeren. De natuur is nu integendeel een actor in het complexe samenspel dat onze biosfeer kenmerkt. Als reactie op onze massieve uitstoot van broeikasgassen, zie je de natuur ageren: de zeespiegel stijgt, we krijgen waterbommen en overstromingen, de droogste zomer in Europa sinds vijfhonderd jaar, etc.
Deze nieuwe inzichten - en meer precies: het fundamenteel herdenken van de moderne verhouding tussen mens en natuur, tussen gemeenschappen en de plek waar ze leven - vereisen een herijking van onze democratie. Daarbij denken we meestal enkel aan de wijze van collectieve besluitvorming in onze samenleving, maar het gaat even zeer over hoe onder meer wetenschappers, schrijvers en kunstenaars de politieke verbeelding stimuleren met innovatieve toekomstbeelden.
En ook wat deze herijking van onze democratie betreft, heeft Bruno Latour een fundamentele bijdrage geleverd, met wat hij omschrijft als de noodzaak van een ‘parlement van de dingen’. Uiteraard kunnen enkel mensen letterlijk het woord nemen in een assemblee. Maar dat betekent niet dat we niet tot een betere representatie kunnen komen van planten en dieren, van rivieren en oceanen, van bergen en landschappen.
Laat ons concreet het voorbeeld nemen van de Belgische Senaat. Ik heb er zelf vroeger nog voor gepleit om de Senaat niet af te schaffen, maar om deze democratische assemblee om te vormen tot een ‘Kamer voor de toekomstige generaties’. Dat voorstel kunnen we, geïnspireerd door de voorstellen van Latour, verder uitbreiden en uitdiepen.
Zo kan de Senaat uitgroeien tot een reflectiekamer waarbij senatoren niet alleen opkomen voor de belangen van de toekomstige generaties, maar ook als woordvoerder van niet-menselijke wezens en van de natuur in haar geheel. De kern van dit idee is dat mensen hun gezichtsveld kunnen verbreden door zich te verplaatsen in het perspectief van andere mensen, dieren, planten of zelf rivieren. Dit voorstel van Latour, dat zich bevindt op het snijpunt van politiek, filosofie, wetenschap en kunst, lijkt abstract, maar kan ons in grote mate helpen om onze verbeelding te verruimen. En dit is essentieel.
Het sluit aan bij wat de Indiase schrijver Amitav Ghosh benadrukt in zijn boek Te groot om ons voor te stellen: de klimaatcrisis is in de eerste plaats een crisis van de verbeelding. Modern-westerse mensen zijn zo overtuigd van het economische vooruitgangsgeloof - economische groei en een opvatting van welvaart die quasi volledig gebaseerd is op ongebreidelde en dus steeds meer consumptie - dat ze niet kunnen erkennen dat net dit streven naar ‘vooruitgang’ ons net en nu naar de afgrond leidt. Daarom zijn voorstellen zoals die van Latour zo belangrijk.
Het interessante is dat de ideeën van Latour aanleiding hebben gegeven tot concrete initiatieven. Zo werd in Nederland in 2018 door kunstenaars, schrijvers en wetenschappers de Ambassade van de Noordzee opgericht. Dat deden ze niet alleen, maar symbolisch samen met de entiteiten waaruit de Noordzee bestaat: dat zijn onder meer de dieren en de planten. De idee is dat deze, vanuit de functie van wat een ambassade steevast doet, een ‘stem’ krijgen die gehoord wordt.
Een belangrijke vraag dat dit project onderzoekt, is of het zinvol is om de Noordzee rechtpersoonlijkheid te geven. Een klassieke tegenwerping hiertegen is dat de Noordzee toch geen mens is. Maar dat geldt natuurlijk ook voor bedrijven, waarvan we het evident vinden dat ze een rechtspersoon zijn. En ondertussen zijn er tal van voorbeelden van rivieren en valleien die elders in de wereld rechtspersoonlijkheid hebben verworven.
Het concrete voorstel tot het organiseren van ‘parlementen der dingen’ sluit naadloos aan bij het pleidooi van Latour om onze relatie met de natuur fundamenteel te herzien. We moeten ons bewust zijn van de massieve impact van de mensheid in de natuur. Daarom leven we ook niet meer in de geologische tijd van het Holoceen, maar in de nieuwe tijd van het Antropoceen. Daarbij hoort het bewustzijn van het gegeven dat de mens onderdeel is van de biosfeer, verbonden en afhankelijk op tal van manieren met meer-dan-menselijke-werelden.
Het noopt ook tot bescheidenheid: niet alleen de mens is bijvoorbeeld een intelligent wezen. Dat geldt evenzeer voor bijvoorbeeld de octopus, hoewel die geen centraal zenuwstelsel heeft. En ook het samenspel in bossen tussen bomen en schimmelnetwerken, waarbij op intelligente wijze water en voedingsstoffen worden uitgewisseld, dwingt ons onze verouderde-moderne blik op de natuur radicaal te herzien.
En hoe kunnen we trouwens nog de scheiding tussen mens en natuur volhouden, als we zelf niet kunnen overleven zonder het microbioom: het ecosysteem van meer dan een kilogram aan micro-organismen in onze darmen. Het beïnvloedt zelfs onze gemoedstoestand.
Zo komen we tot de kern van de kritiek van Latour op het moderne binaire denken: het was altijd een illusie, en die is nu meer dan ooit onhoudbaar.
