In oktober 1980 maakte Margaret Thatcher, toen amper een jaar in haar rol van premier, een speech voor het partijcongres van de Britse Conservatieven die haar leiderschapsstijl zou definiëren. Verwijzend naar de druk (ook binnen haar partij) om haar beleid van economische deregulering af te zwakken en een U-bocht (U-turn in het Engels) te maken, maakte ze een van de meest gedenkwaardige woordspelingen ooit in zo’n speech: “You turn if you want to… The lady’s not for turning“.
Een andere kersverse Britse Tory eerste minister (die zich graag spiegelt aan de Iron Lady) weigerde zoveel jaar later even koppig rechtsomkeer te maken na de minibegroting van haar gloednieuwe regering, ondanks chaos in de financiële markten en sterke tegenstand – ook in haar eigen partij – voor een bepaalde maatregel, het afschaffen van de hoogste inkomstenbelastingvoet. Minder dan twaalf uur nadat Liz Truss nog had volgehouden dat ze niet zou inbinden, kwam de U-bocht er. (De ommekeer van Sammy Mahdi in de Vlaamse begroting werd er zowaar door overschaduwd.) Waarom is rechtsomkeer maken zo’n big deal, halsstarrig, bijna irrationeel, afgewezen door diegenen die ertoe worden aangemoedigd, en bespot wanneer ze uiteindelijk toegeven?
Het is een wonderlijk fenomeen. Wanneer een bepaalde handeling op zeker ogenblik de juiste is, dan lijkt het toch volkomen logisch dat ook te doen, ongeacht of het een ommekeer is van de huidige richting? Wanneer het begint te regenen, zeggen we toch niet dat iemand die zijn regenscherm opent een vernederende U-bocht maakt? Zoals de grote econoom John Maynard Keynes (nooit echt) zei: “Wanneer de feiten veranderen, verander ik van mening”. Blijkbaar hebben we alles te winnen, en niets te verliezen door te reageren op nieuwe omstandigheden. Of is dat niet zo?
Beeld je in dat je samen met iemand anders op stap bent, en er vallen enkele regendruppels op jullie hoofden. Je metgezel opent haar paraplu, maar jij bent overtuigd dat het slechts enkele druppels zijn en dat het niet zal blijven duren, en je houdt je paraplu opgevouwen. Hier zien we al een hint van wat we als een verlies kunnen ervaren wanneer we van gedachten veranderen. Door te verklaren dat het onvoldoende hard regent om je regenscherm te openen, verbind je je impliciet tot een bepaalde gang van zaken. Die verbintenis maakt je wat terughoudend om al te vlug toe te geven dat het eigenlijk toch wel een stevige bui is, en toch ook maar je paraplu te openen. Zodra je dat doet, geef je immers eigenlijk toe dat je verkeerd was – dat je de verliezer bent. (Ook wanneer je je regenscherm bovenhaalt bij de eerste druppel, en er valt nooit een tweede, moet je natuurlijk je ongelijk toegeven.)
En daar houden we niet van, van verkeerd te zijn, en een loser.
Hoe meer we ons mentaal hebben verbonden aan de huidige koers, hoe moeilijker we het vinden om die te wijzigen en rechtsomkeer te maken. De zwakste uiting hiervan is wellicht de status quo bias, onze neiging alles te laten zoals het is. Dit is in het algemeen een adaptieve tendens, die ons verhindert voortdurend te heroverwegen waarmee we bezig zijn (en zo een boel tijd en cognitieve energie te verspillen). Als dit ons enige bezwaar is, dan is de weerstand tegen een koerswijziging klein, en zodra we er een goede reden voor hebben, maken we dan toch die U-bocht.
Het wordt wat moeilijker wanneer we flink hebben geïnvesteerd in een bepaalde keuze. Als we net twee uur onderweg zijn geweest om een interessante tentoonstelling te bezoeken, maar bij aankomst blijkt die gesloten, dan voelen we een sterke drang om ter plaatse iets anders te doen – om het even wat – omdat we nu eenmaal de inspanning hebben geleverd. En dus dolen we doelloos rond in een troosteloos stadje en drinken we lauwe thee in een droefgeestig cafeetje, in plaats van de schouders op te halen, de les te leren dat we de volgende keer best de openingstijden checken, en rechtsomkeer te maken naar huis waar we wel wat beters te doen hebben. Het rechtvaardigen van volharding door al gemaakte kosten of gedane inspanning staat bekend als de sunk cost fallacy. De investering wijst op een verbintenis die we ons gedwongen zien na te komen, en dat nalaten staat dus gelijk met erkennen dat we verkeerd waren. (Dit kan een belangrijk probleem zijn in zakelijke of openbare projecten, waar soms arbeid en kosten opgestapeld worden met weinig of geen vooruitzicht op een bevredigend resultaat, en toch is niemand bereid de stekker eruit te trekken, omdat de investering zo groot is.)
De sterkste afkeer van rechtsomkeer maken zien we echter wanneer onze beslissing werd geïnspireerd door principes of ideologie. We maakten onze keuze niet door nauwgezet voor- en nadelen af te wegen, maar omdat we weten wat de juiste keuze is. Als dat onze motivatie is, dan hebben we geen boodschap aan het bespreken of analyseren van winst en verlies. Rechtsomkeer maken kan dan slechts een van twee dingen betekenen. Ofwel is het principe of de ideologie die we volgen, en zo waarderen, verkeerd – en zijn we zelf dus verkeerd, ofwel hebben we nagelaten het bredere plaatje te beschouwen, misschien zelfs andere principes die in strijd zijn met het principe dat ons leidt, en dus zijn we incompetent. Zowel ons zelfbeeld als onze reputatie in de ogen van anderen zullen dus flink geschaad worden wanneer we een U-bocht maken. Wat een nachtmerrie. En daarom klampen we ons vast aan ons eerder besluit, wimpelen elke tegenwerping af met wat gemotiveerd redeneren, en maken het zo alleen maar erger. Rechtsomkeer maken is slecht, laattijdig rechtsomkeer maken is écht klote.
U-bocht zonder gêne
Rechtsomkeer maken wordt zelden op applaus onthaald. Diegenen die vonden dat je aanvankelijk de juiste keuze had gemaakt, zullen je als verrader afkraken omdat je nu de verkeerde beslissing neemt. Zij die het aanvankelijk oneens met je waren en je nu uiteindelijk de juiste beslissing zien nemen, zullen twijfelen aan je motieven. Beiden, samen met al degenen zonder uitgesproken mening, zullen je hekelen voor een gebrek aan vastberadenheid, omdat je een hypocriet bent, of een opportunist. Met een U-bocht maak je beslist niet veel nieuwe fans.
Maar dit soort veroordeling wordt gemotiveerd door de overtuigingen van de critici, en kun je dus best negeren. Wat wel meer zorgen baart, is dat sommigen je oordeelkundigheid in vraag zullen stellen. Rechtsomkeer maken hoeft weliswaar niet te betekenen dat je besluitvorming gebrekkig was. Als er een manifeste, onverwachte verandering in omstandigheden was, dan zou het zeker een stuk dwazer zijn te volharden dan je koers te wijzigen. Maar in alle andere gevallen roept zo’n koerswijziging toch legitieme vragen op. Als je, op het ogenblik dat je beseft dat er geen andere keuze is dan rechtsomkeer te maken, wordt bezocht door het knagende gevoel dat je eigenlijk wel had kunnen weten dat dit moment zou komen, dan hebben zij die je oordeel in twijfel trekken beslist een punt.
De beste manier om gênante U-bochten te vermijden is natuurlijk te vermijden dat je de verkeerde beslissing neemt van bij het begin. Wat hierbij kan helpen, is, voor je tot een besluit komt, systematisch de redenen onder de loep te houden waarom je keuze een goede keuze is. Wat valt er te winnen, maar ook wat moet er worden opgeofferd om die winst te realiseren? Verzamel evidentie voor je argument, en ga na of elke veronderstelling die je maakt gerechtvaardigd is. En dat is maar het halve werk. Besteed minstens evenveel tijd en inspanning aan het evalueren van de redenen waarom je beslissing een slechte beslissing kan zijn. Speel advocaat van de duivel, en zet een man van staal op voor het alternatief. Maak het sterkst mogelijke tegenargument. Stel je eigen beweringen in vraag dat de voordelen groot en zeker zijn, en de offers klein en de moeite waard.
Als je beslissing berust op principes, ga dan ook na of er andere regels zijn die je zelf (en de andere betrokkenen) waarderen. Speur naar conflicten, en weeg af welk principe de doorslag geeft. En ten slotte, evalueer je geplande beslissing opnieuw: is het nog steeds een goed idee? Zo ja, ‘toon de uitwerking’, net als op een examen – wanneer je je beslissing toelicht en je publiek probeert te overtuigen, laat zien hoe je tot je besluit kwam, en verberg je niet achter platitudes en vage clichés. Zelfs als men je vertrouwt, doe daar geen beroep op – het vertrouwen dat men heeft komt uiteindelijk van je oordeelkunde, dus maak gebruik van die vaardigheid. Als je dan toch een U-bocht moet maken, dan kun je dat veel beter kaderen, zonder er als een verliezer uit te komen. (Sammy Mahdi legde zijn ommezwaai bijvoorbeeld best goed uit, zeker in vergelijking met Liz Truss.)
Helaas is al deze goede raad wellicht van weinig nut voor eerste ministers en andere politici. Recent onderzoek door gedragswetenschapper Julia Aspernäs en collega’s aan de universiteit van Linköping geeft namelijk aan dat ideologische overtuigingen ons logisch denkvermogen in de war sturen. We zijn, zo vonden ze, beter in het identificeren van logische uitspraken als geldig wanneer de conclusie, vanuit ons ideologisch perspectief, geloofwaardig is (of ongeldig wanneer ze ongeloofwaardig is). Uitspraken die geldig zijn, maar met een conclusie die in strijd is met onze overtuigingen beoordelen we minder vaak correct. Misschien kunnen politici, om betere beslissingen te nemen, politieke tegenstanders inschakelen?
