Het overlijden van de Britse koningin Elizabeth II, 96 jaar oud en in niet al te beste gezondheid, was niet echt een verrassing. Als er iets ongewoon was, dan was het eerder dat ze op deze gevorderde leeftijd nog leefde. Nochtans leidde haar dood tot opvallende reacties bij miljoenen mensen, niet enkel haar onderdanen in het Verenigd Koninkrijk en het Gemenebest, maar de hele planeet rond.
Waarom rouwen mensen, niet enkel wanneer een naaste geliefde doodgaat, maar ook wanneer het om iemand gaat die ze nooit hebben ontmoet? En waarom reageren ze vervolgens met handelingen die geen enkele materieel of instrumenteel nut lijken te hebben?
Rouw met een doel
Rouwen wanneer iemand doodgaat, houdt verband met het begrip hechting, de psychologische band tussen mensen, dat ontwikkeld werd door de Britse psycholoog John Bowlby (in het bijzonder de hechting tussen ouders en kinderen). Eens te meer komt hier de evolutie bij kijken: kinderen hebben ouders nodig die over hun welzijn waken en voor hen zorgen tot ze dat zelf kunnen doen; ouders hebben kinderen nodig die overleven en bloeien en zo hun genen kunnen doorgeven.
Wanneer ze onverwacht en ongewild worden gescheiden, raken ze allebei behoorlijk van streek. De emotionele respons op een (tijdelijk) verlies is logisch: ze zet aan tot actie die een en ander weer rechtzet. Kleine kinderen maken veel lawaai om de aandacht (van hun ouders) te trekken, ouders geraken in paniek en gaan op zoek (en schakelen de hulpdiensten in). De scheiding kan ook stappen aanmoedigen die een gelijkaardige scheiding in de toekomst vermijdt.
Maar dat verklaart nog niet waarom we als volwassenen dezelfde emotie ervaren wanneer een persoon overlijdt waaraan we diep gehecht zijn, en best wel weten dat hij of zij niet zal terugkeren. Het heeft geen zin ernaar te gaan zoeken, of hen ertoe aan te zetten ons te zoeken, en ook niet om actie te ondernemen om in de toekomst de definitieve scheiding middels de dood af te wenden.
En toch bestaat dat rouwen nog steeds. Als de rouw werkelijk maladaptief was, dan zou die wellicht al weg zijn geselecteerd, en daarom is er wellicht wel een goede reden voor, net als voor fysieke pijn (waar deze smart meer dan een beetje van weg heeft). Zoals wijlen de Queen zelf zei, tegen de rouwende nabestaanden van de slachtoffers van 9/11: “Rouw is de prijs die we betalen voor de liefde.”
Rouwen zou de overgang helpen bevorderen naar een leven zonder de overledene. We moeten daarbij niet enkel ten volle het verlies accepteren, maar ons ook voorbereiden op een leven waarin iemand, zonder wie sommige van onze doelen misschien onbereikbaar zijn geworden, er niet meer is. Pas wanneer we dat stadium van aanvaarding hebben bereikt, en hebben overwogen hoe we voortaan ons leven gaan leiden, zal de pijn wegebben.
Randolph Nesse, een evolutionair psychiater, noemt nog enkele andere adaptieve motivaties van dat rouwproces, zoals om een signaal te geven dat men hulp nodig heeft, of om onder nabestaanden wederzijdse steun en bescherming te krijgen en te geven. (Bovendien is het natuurlijk zo dat de evolutie op grote tijdsschaal werkt. Een nuttige eigenschap voor onze voorouders een luttele vijfhonderd generaties geleden – dat is meer dan 10.000 jaar! – kan inmiddels voor ons maladaptief geworden zijn, maar de evolutie heeft wat meer tijd nodig om zo’n karakteristiek helemaal weg te vlakken.)
Niet zo nabij
De evolutionaire verklaring waarom we rouwen, beschrijft goed de situatie voor naaste verwanten, die vaak een grote rol spelen in het doorgeven van de genen. Queen Elizabeth had flink wat verwanten (niet in het minst omdat ze zo oud werd), maar haar dood bewoog veel, heel veel meer mensen die noch een familie- noch een vriendschapsband hebben met haar.
Maar het rouwen om de dood van een kind of een ouder is, in zekere zin, het extreme einde van een spectrum dat vertegenwoordigt hoe we reageren op een verlies. We hebben nood aan stabiliteit, veiligheid en voorspelbaarheid om te overleven en te bloeien, en mensen (en ook voorwerpen) verliezen verstoort dit beeld. Wanneer dat voorvalt, rouwen we om het verlies van wat veilig en bekend was, en voelen het alsof het nooit meer als voorheen zal zijn.
De impact van het verlies van onze job, van onze beste vriend die emigreert, of zelfs van een favoriete winkel die voorgoed sluit, is misschien niet dezelfde als wanneer iemand sterft, maar de emoties die we erbij ervaren zullen ons evenzeer motiveren om het verlies op een of andere manier te verzachten, en stappen te ondernemen om het in de toekomst te vermijden. Hoe groot zo’n verlies precies is, is een persoonlijke zaak, afhankelijk van de aard en de diepte van de relatie die men heeft met diegene (of datgene) wat er niet meer is.
Het gevoel van verlies dat velen ervaren bij het heengaan van de Queen kan ook vanuit dit perspectief worden gezien: meer dan 70 jaar lang was ze een vooraanstaand symbool, in het Verenigd Koninkrijk – op bankbiljetten, munten en in het openbare leven – en ver daarbuiten. Voor velen was dat zelfs een meer persoonlijk symbool – van standvastig plichtsgevoel, van leiderschap met compassie, of van toewijding voor haar land.
Zelfs wanneer de voetafdruk van zo’n persoon in iemands leven bescheiden is, zelfs dan kan het definitieve, onomkeerbare karakter van hun dood dat tot een gewichtige zaak te verheffen. Iemand vertelde me laatst dat ze recent hoorde dat een oude collega, die ze al meer dan veertig jaar niet had gezien of gehoord, was overleden, en hoe het vernemen van zijn dood haar veel meer dan ze verwachtte had geraakt.
Ongeacht hoeveel of hoe weinig een persoon voor ons betekende, na hun dood resten ons slechts herinneringen, en de toekomst is er een zonder hen.
Rouwen doen we allemaal
Dit alles legt echter nog niet uit waarom we zulke massale uitingen van rouw zien. Privé een traantje laten bij een nieuwsitem waarin te zien is hoe de stoffelijke resten van de Queen langs de Royal Mile in Edinburgh worden vervoerd is één ding, urenlang (zo niet de hele nacht) in weer en wind in de rij staan om de kist een laatste groet te brengen is toch wat anders. 33.000 mensen kwamen dat doen in Edinburgh, en volgens sommige bronnen worden drie miljoen rouwenden verwacht in Londen in de dagen voor de begrafenis.
Daarvoor zijn er verschillende mogelijke verklaringen. Een is dat deze collectieve rouwvertoning zelf een band schept, een gevoel van samenhorigheid dat mensen niet alleen helpt de droefenis te verwerken, maar dat onafhankelijk daarvan een welbevinden opwekt: we behoren graag tot een groep die onze gevoelens en stemmingen deelt.
Zelfs diegenen die het er niet voor over hebben uren in de rij te staan, of langs het parcours van de begrafenisstoet, kunnen een gevoel van verbondenheid ervaren bij het zicht van zovelen die gelijktijdig deelnemen aan het rouwen.
Een signaal geven is een ander mogelijk motief. Wanneer we in het publiek rouwen, of dat nu is voor de dood van een naaste verwant, of van een bekende (denk maar aan John Lennon, Freddy Mercury, of de Queen zelf), we tonen dat we gaven om de overledene, dat hij of zij belangrijk was voor ons, en dat we hem of haar zullen missen.
Zo’n teken onderbouwt beslist het samenhorigheidsgevoel, maar het zegt ook iets over ons, over onze medemenselijkheid, we zijn ontroerd en bedroefd door het verlies. En misschien is dat signaal niet enkel voor anderen, maar ook voor onszelf: het verstevigt ons zelfbeeld als iemand die oprechte emotie voelt bij een droevig gebeuren.
De niet geringe offers die sommigen brengen – financieel, maar ook in inspanning en tijd – worden misschien wel deels gecompenseerd door het emotionele ruggensteuntje van de verbondenheid, maar dat is vaak niet het hele verhaal. Velen voelen dat ze dat offer brengen “voor de overledene”, en niet voor hun utilitaristische zelf.
Ons gevoel voor wederkerigheid en verplichting ten aanzien van iemand sterft niet met hen. We zijn ertoe geneigd te blijven handelen in overeenstemming met de voorkeuren van een overleden familielid, ook al zijn ze er niet meer om ons gedrag goed of af te keuren, of zelfs hun instructies op te volgen, bijvoorbeeld voor hun planten zorgen (en ze niet laten verleppen en vervolgens wegdoen) of voor hun huisdier (en het niet naar een asiel brengen). Maar als zij er niet meer zijn om baat te hebben bij onze offers, waarom doen we het dan?
Dit is misschien wel een fundamenteel inzicht in wat onze beslissingen drijft: de miljoenen mensen die doen wat ze doen bij deze gelegenheid doen wat ze voelen dat het juiste is. En dat doen we allemaal – zelfs al doen we niet allemaal hetzelfde.
