Wetenschappelijke studies wereldwijd waarschuwen steeds nadrukkelijker voor de gevaren van ultrakorte-keten PFAS. De chemische stoffen zitten in hoge concentraties in ons bloed, in ons drinkwater en zijn wijdverspreid in het milieu tout court. De situatie in Vlaanderen is extra problematisch. Producent 3M en afvalverbrander Indaver maken van de Antwerpse haven wereldwijd een absolute PFAS-hotspot.
“De Vlaamse Milieumaatschappij maakt maar beter heel snel werk van metingen”, zegt toxicoloog Jacob De Boer (Vrije Universiteit Amsterdam). “Dergelijke hoge concentraties zijn problematisch. Ook de situatie rond Indaver stemt tot nadenken.”
Alarmbel
Jarenlang was nauwelijks iemand zich er terdege van bewust dat de ruime omgeving rond Zwijndrecht een van de meest met PFAS vervuilde gebieden ter wereld is. Tot klokkenluider Thomas Goorden de kat de bel aan bond en op de gevaren wees van de forever chemicals die sinds jaar en dag massaal worden geproduceerd door chemiebedrijf 3M.
Zijn onthullingen leidden tot een onderzoekscommissie in het Vlaams Parlement en bleken een forse streep door de plannen van Oosterweelbouwheer Lantis. Die wil de Antwerpse Ring sluiten door dwars door de zwaar vervuilde gronden een tunnel onder de Schelde te boren.
Anderhalf jaar later luidt Goorden opnieuw de alarmbel. Deze keer over de ultrakorte-keten PFAS. Op de lozing daarvan staat vandaag immers geen enkele rem. In omgevingsvergunningen van 3M of Indaver zijn de stoffen onvindbaar en geen enkele overheidsinstantie meet de verspreiding.
“Indertijd hebben we ontdekt dat 3M illegaal FBSA (een PFAS, ToC) loosde”, zegt Goorden. “Dat leidde toen tot de sluiting van 3M. Nu ontdekken we de problemen met de ultrakorte-keten PFAS, opnieuw vlak onder de neus van onder andere PFAS-opdrachthouder Karl Vrancken. Dat terwijl PFAS al anderhalf jaar volop in de aandacht staat. Dat is shockerend.”
Niemand heeft zelfs nog maar een idee van de hoeveelheden die in het milieu terechtkomen. “De overheid heeft nauwelijks grip op deze chemische processen”, zegt Goorden. “Ze kan of durft niet te handhaven. Ze lijkt opzettelijk weg te kijken. Intussen stroomt onze planeet vol met niet afbreekbare en giftige stoffen.”
Geen voorzorgsprincipe
De kern van het probleem met alle chemicaliën uit de PFAS-familie is dat ze zo goed als niet afbreekbaar zijn. Eens door de mens geproduceerd wacht hen het quasi-eeuwige leven. Bovendien hebben de chemische stoffen de neiging om zich op te stapelen. Dat gebeurt onder meer in het menselijke lichaam, maar bijvoorbeeld ook in vis. Het verklaart de hoge bloedwaarden bij omwonenden van de 3M fabriek in Zwijndrecht en de hoge concentraties aan PFAS in platvis in de Westerschelde.
Eind 2003 stopte 3M met de productie van PFOS, in België de bekendste telg uit de PFAS-familie. PFOS werd vervangen door zogenaamde korte-keten PFAS zoals PFBA en PFBS. Die zijn gebouwd rond een kortere koolstofketen dan de lange-keten PFAS. De industrie zette die nieuwe producten in de markt als minder schadelijk dan PFOS. Maar net zoals dat eerder gebeurde met PFOS, verschijnt jaar na jaar meer wetenschappelijk bewijs over de schadelijke effecten van de korte-keten PFAS.
Onder meer professor De Boer hekelde al meermaals dat voor de chemische industrie het voorzorgsprincipe niet van tel lijkt: nieuwe producten worden geproduceerd zonder dat de producent moet aantonen dat die producten of hun bij- en restproducten onschadelijk zijn. Pas vele jaren later, via – per definitie traag vorderend – wetenschappelijk onderzoek, worden de schadelijke effecten op mens en milieu duidelijk. Dan is het kalf al verdronken. En zeker wanneer het gaat om zeer persistente stoffen zoals PFAS die quasi niet afbreekbaar zijn en zich in mens en milieu opstapelen.
Toxisch
België leerde het voorbije jaar PFOS en tot op zekere hoogte ook de korte-keten PFAS zoals PFBA en PFBS kennen. Waar tot nog toe niemand over sprak, zijn de zogenaamde ultrakorte-keten PFAS. Dat zijn PFAS waarbij de keten bestaat uit slechts twee of drie koolstofatomen, en dus nog korter zijn dan de korte-keten PFAS. Niettemin zijn ze net als de andere PFAS zeer moeilijk afbreekbaar.
Ultrakorte-keten PFAS zien het licht als afbraak- of nevenproduct bij de aanmaak of verbranding van andere PFAS. Sommige ultrakorte-keten PFAS kunnen ook ontstaan door de inwerking van UV-stralen op de nieuwe generatie koelvloeistoffen.
De belangrijkste ultrakorte-keten PFAS zijn TFA en PFPrA. “Er is onder wetenschappers altijd discussie over de bepaling van de toxiciteit van stoffen”, zegt Jacob De Boer. “Daarbij wordt vaak veel belang gehecht aan het element bio-accumulatie: de mate waarin een stof opslaat."
"Het probleem met de ultrakorte-keten PFAS is niet zozeer dat ze ophopen in sediment of in vis, maar wel dat ze 'waterlievend' zijn. Als je water gebruikt waarin hoge concentraties van dergelijke stoffen zitten, heb je een probleem. Dat ze minder bio-accumuleren, betekent helaas niet dat de stoffen niet toxisch zouden zijn.”
Drinkwater
Wetenschappers kijken vooral met een bang hart naar drinkwater. Een Duitse studie die afgelopen voorjaar werd gepubliceerd heeft als toepasselijke titel: Ultra-Short-Chain PFASs in the Sources of German Drinking Water: Prevalent, Overlooked, Difficult to Remove, and Unregulated.
De onderzoekers namen 46 stalen op 13 plaatsen waar Duits drinkwater wordt gecapteerd. Van de PFAS die in de stalen werd aangetroffen, was liefst 98% ultrakorte-keten PFAS. De concentraties ultrakorte-keten PFAS in (het geteste) Duitse drinkwater liggen dus vele malen hoger dan de concentraties van de bekendere lange- en korte-keten PFAS.
Bij zijn onderzoek naar de aanwezigheid van PFAS in de Westerschelde onderzocht professor De Boer afgelopen voorjaar ook een staal Antwerps drinkwater. Daarbij zocht hij niet naar de ultrakorte-keten PFAS. Maar de lange- en korte-keten PFAS werden in het staal in een concentratie van 3,5 nanogram per liter (ng/l) aangetroffen. Dat is nauwelijks minder dan de maximale norm (4,4 ng/l) die het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) vastlegt voor drinkwater.
Metingen van de concentraties ultrakorte-keten PFAS in Belgisch drinkwater ontbreken, maar afgaand op de Duitse resultaten liggen die naar alle waarschijnlijkheid veel hoger dan de concentraties aan andere PFAS. En die schurken dus al behoorlijk dicht tegen de maximumnorm aan.
Bloed
De Duitse studie wijst niet enkel uit dat die ultrakorte-keten PFAS wijdverspreid zijn, ze hamert ook op het feit dat de stoffen volledig genegeerd worden en nauwelijks gereglementeerd zijn. "De ultrakorte-keten PFAS vormen een gigantische uitdaging voor de productie van drinkwater. Preventieve maatregelen zijn noodzakelijk", schrijven de onderzoekers in het wetenschappelijke tijdschrift Environmental Science & Technology.
Nog verontrustender is dat ultrakorte-keten PFAS zoals TFA en PFPrA ook in hoge concentraties in menselijk bloed zitten. Er bestaan daarover weinig wetenschappelijke studies. Een Chinese studie waarvan de resultaten in 2020 werden gepubliceerd in het wetenschappelijk tijdschrift Environment International doet wel alarmbellen afgaan.
De onderzoekers namen stalen bij 252 proefpersonen. In hun bloedserum troffen ze concentraties TFA aan van gemiddeld 8,46 nanogram/milliliter (ng/ml). In dezelfde stalen werden concentraties van de bekendere PFAS zoals PFOS en PFOA aangetroffen van ruim 14 ng/ml. Ter vergelijking: de norm van de Europese voedselveiligheidsautoriteit EFSA voor PFAS bedraagt 6,9 ng/ml. Omwonenden van de 3M-fabriek in Zwijndrecht hebben bloedwaarden die de EFSA-grens tot 168 keer overschrijden.
De concentraties aan ultrakorte-keten PFAS in het bloed zijn dus wel lager dan die van de langere PFAS. Dat ze toch nog dermate hoog zijn, is niettemin verontrustend. In tegenstelling tot PFOS en PFOA hebben ultrakorte-keten PFAS namelijk veel minder de neiging om zich op te stapelen. Ze spoelen veel sneller uit. Dat ze in dergelijke hoge concentraties in het bloed worden aangetroffen, heeft als logische verklaring dat ze doorlopend worden ingenomen. Als bron komt dan met PFAS vervuild drinkwater in beeld.
Grote bezorgdheid
Verschillende andere wetenschappelijke studies onderzoeken de verspreiding en het voorkomen van ultrakorte-keten PFAS in het milieu. Studies naar de concentraties van TFA en PFPrA in regenwater in Japan bijvoorbeeld. Of naar de aanwezigheid van de chemische stoffen in een groot meer in Zweden dat fungeert als lokale drinkwaterbron.
Uit al die onderzoeken spreekt eenzelfde grote bezorgdheid over de impact op mens en milieu. Het pleidooi om het voorzorgsprincipe te hanteren en ook snel bijkomend onderzoek te doen, keert steeds terug. De vooralsnog vrij beperkte gegevens over de verspreiding zijn al voldoende alarmerend. De stoffen hebben eigenschappen die het ergste doen vermoeden.
Onderzoekers die een andere Zweedse studie naar ultrakorte-keten PFAS uitvoerden, vatten het zo samen:
Antwerpse haven als PFAS-hotspot
Vlaanderen speelt een cruciale rol in het hele verhaal. De Antwerpse haven is een hotspot voor zowel de productie (3M) als de afbraak (Indaver) van PFAS. Als nevenproduct bij de productie of als restproduct bij verbranding komt de quasi niet afbreekbare chemische troep in het milieu terecht, via de lucht en via afvalwater.
Naar alle waarschijnlijkheid worden in Antwerpen zeer hoge doses in het milieu gedumpt. Daarover bestaan weinig directe gegevens, maar de data die bestaan zijn onrustwekkend. Zo werden in 2000 op de terreinen van 3M al zeer hoge concentraties TFA en PFPrA aangetroffen. Dat leert een analyse van een grondwaterscreening, uitgevoerd in 2000 in het kader van een oriënterend bodemonderzoek in opdracht van de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM).
De hoogste concentraties voor PFPrA en TFA in 2000 waren respectievelijk 7,1 en 9,4 mg/l. Opvallend: de aangetroffen concentraties worden niet uitgedrukt in nanogram per liter zoals de EFSA-norm, maar wel in milligram per liter. Dat is een factor één miljoen groter. Dit zegt eigenlijk alles over de gemeten concentraties.
“Het bodemsaneringsproject uit 2007 leert dat PFPrA en TFA wel degelijk meermaals zijn gedetecteerd”, zegt Thomas Goorden. “In veel metingen is het zelfs de grootste fractie. Sindsdien zijn die stoffen echter spoorloos uit de metingen verdwenen, onder andere omdat ze niet opgenomen zijn in de WAC (de lijst van officiële bemonsteringsmethoden, ToC). Men meet ze bijgevolg in geen enkel actueel onderzoek.”
Ongefilterd
De hoge concentraties aan ultrakorte-keten PFAS beperken zich ook niet tot de vervuilde terreinen van 3M. Ook in het spoelwater van het chemiebedrijf komen zeer hoge concentraties PFPrA en TFA voor.
Bijlage 6 bij het beschrijvend bodemonderzoek van OVAM bevat de samenstelling van de zogeheten aminewaswaters. Dat waswater bevat, naast hoge concentraties PFOS en andere PFAS met langere keten, ook zeer hoge concentraties TFA en PFPrA: respectievelijk 18,6 mg/l en 86,0 mg/l.
Dat waswater wordt wel gezuiverd, maar onderzoek leert dat de koolstoffilters lange-keten PFAS uitzuiveren, maar nauwelijks werkzaam zijn voor de ultrakorte-keten PFAS. De kans is zeer groot dat 3M sinds jaar en dag gigantische hoeveelheden TFA en PFPrA in de Schelde loost.
“De moleculen zijn simpelweg te klein voor de gebruikte koolstoffilters bij 3M”, zegt Thomas Goorden. “Die hebben al bijzonder veel moeite met het filteren van de korte-keten PFAS zoals PFBS en PFBA.”
Minstens impliciet geeft 3M dat ook toe. “In een procedure bij de Raad voor Vergunningsbetwistingen van 22 maart dit jaar geeft 3M aan dat ze deze niet-genormeerde en onvergunde lozingen simpelweg niet kan filteren”, zegt Goorden. Het gevolg is dat de toxische producten in onbekende dosissen in de Schelde verdwijnen.
Indaver
Naast 3M is er ook nog Indaver, dat PFAS-afval verbrandt van 3M, maar onder meer ook uit de fabriek van Chemours in het Nederlandse Dordrecht. De afvalverbrander maakt zich sterk dat het dat PFAS-afval voor 99,9% verbrandt. Die stelling mag dan wel opgaan voor PFOS en andere lange-keten PFAS, maar niet voor korte-keten PFAS zoals PFBA en PFBS, en al helemaal niet voor de ultrakorte-keten PFAS.
De hypothese dat bij de verbranding van lange-keten PFAS heel wat TFA en PFPrA als restproducten ontstaan, is volgens Jacob De Boer allerminst vergezocht. “Ik sprak recent op een congres nog een Amerikaanse collega gespecialiseerd in de materie. Om ook korte-keten PFAS te verbranden, heb je een temperatuur van 1.500 °C nodig. Doe je dat niet dan krijg je nog kortere ketens als restproducten. Die worden dan geloosd via het water of uitgestoten in de lucht. Indaver verbrandt aan 900 à 1.000 °C. Dat volstaat niet.”
Dat het bedrijf in de aanvraag voor een nieuwe omgevingsvergunning initieel vroeg om hoge concentraties PFBA (initieel 1.460 microgram per liter) in de Schelde te blijven lozen, lijkt erop te wijzen dat Indaver zich van dat probleem bewust is.
Over TFA en PFPrA wordt noch in de omgevingsvergunning van 3M, noch in die van Indaver gesproken. Of dat ook betekent dat er geen enkele wettelijke rem staat op de lozing van de chemische troep, is onduidelijk. Wat wel zeker is: zolang geen enkele overheidsdienst meet welke ultrakorte-keten PFAS geloosd worden, kunnen 3M en Indaver gewoon hun gang blijven gaan.
Apache contacteerde zowel 3M als Indaver. Beide bedrijven gingen nog niet in op onze concrete vragen, maar beloofden wel te antwoorden.
