Van wie is Zeeland? Die vraag staat in april centraal in een door de Nederlandse provincie Zeeland georganiseerde bijeenkomst in het Zeeuwse dorp Kamperland. Een boerenschuur is omgebouwd tot evenementenhal, aan de oude balkenstructuur hangen kroonluchters.
Bestuurders, boeren en burgers voeren een verhit ‘rondetafelgesprek’, met het publiek in plastic stoeltjes eromheen, terwijl professionele filmcamera’s alles registeren. De ambities in Zeeland zijn groot, een nieuwe ‘omgevingsvisie’ moet die met elkaar verzoenen. Natuurbehoud, woningbouw, akkerbouw: alles eist zijn ruimte op. Terwijl het aanbod aan grond beperkt is.
De Zeeuwse boeren kijken met argusogen naar hun Belgische buren, die steeds meer grond zouden opkopen in Zeeuws-Vlaanderen. Een onderzoek van het Nederlandse Kadaster meldt dat 15% van de landbouwgrond in Oost-Zeeuws-Vlaanderen inmiddels in handen is van Belgen.
Een man in het publiek steekt zijn vinger op. “Nederlandse jonge boeren die grond willen kopen kunnen niet opbieden tegen Belgische investeerders”, uit hij zijn zorgen. “Zij bieden steevast meer.”
Wat is er aan de hand? Zijn de Zeeuwse zorgen terecht en trekken Belgische boeren massaal de grens over om Zeeuwse landbouwgronden op te kopen? Het Nederlandse Onderzoekscollectief Spit en Apache reisden af naar Zeeuws-Vlaanderen om het uit te zoeken.
We doken in de gegevens van het Kadaster, plozen cijfers uit over de Antwerpse havenuitbreiding en interviewden boeren, makelaars en bestuurders. Wie zijn die Belgische grondkopers? En wat zijn hun motieven? Het Nederlandse Kadaster maakte voor Spit en Apache een lijst van de honderd grootste Belgische grondeigenaren in Zeeland.
Het Belgische grondbezit is inderdaad aanzienlijk. Daar zijn historische redenen voor. Al is er ook een meer recente ontwikkeling. Met name de grondhonger van de Antwerpse haven maakt de landbouwgrond aan de Nederlandse kant van de grens duurder.
Uit ons onderzoek blijkt dat het Belgische grondbezit in Zeeland nog groter is dan tot nu toe bekend. Een aantal grote investeerders koopt landbouwgrond via Nederlandse vennootschappen, waardoor ze niet als buitenlandse kopers in de statistieken staan.
Goudader Westerschelde
Wie bij Boerengat de Westerscheldetunnel uitrijdt en richting Terneuzen wil, moet eerst een sluizencomplex over. Tussen graafmachines, werfketen, hoge bergen zand en een dozijn hijskranen hobbelt het naar de overkant. In deze bouwput wordt gewerkt aan een nieuwe zeesluis. Die wordt zo groot als de sluizen in het Panamakanaal en zorgt ervoor dat de grootste schepen ter wereld straks via het kanaal van Terneuzen naar de haven van Gent kunnen.
Niet alleen de belangen van het grensoverschrijdende havenbedrijf North Sea Port, dat zich uitstrekt van Gent tot Vlissingen, hebben gevolgen voor het Zeeuwse landschap. Ook de uitbreiding van de Antwerpse haven is voelbaar voor de boeren in Zeeuws-Vlaanderen.
Voorbij Terneuzen kronkelt de weg langs de oever van de Westerschelde naar Ossenisse. Aan een smal dijkweggetje, achter een tuin als een bloemenzee, staat de boerderij van Gerard Mangnus. Hij is voorman van de Zeeuws-Vlaamse afdeling van de boerenorganisatie ZLTO en akkerbouwer, zoals de meeste boeren hier. Aardappels en bieten zijn de gewassen van de streek.
“Wij maken ons zorgen over de uitbreiding van de Antwerpse haven", vertelt hij, gezeten aan de eikenhouten keukentafel. “De haven heeft grond nodig, meestal is dat landbouwgrond. En dan moet er ook nog natuur gecompenseerd worden. Dat betekent dat Belgische boeren weg moeten. Daar krijgen ze een royale afkoopsom voor, of ze krijgen er een ander stuk grond voor terug.”
“En wat is mooier dan een kavel vruchtbare kleigrond in Zeeuws-Vlaanderen? Het is dichtbij de grens, de kavels zijn een stuk groter dan in het versnipperde Vlaanderen en ook nog goed ontwaterd en gedraineerd. Voor Belgische boeren is het een ideaal alternatief.”
Het is voor de Zeeuwse boeren een zorgwekkende evolutie. Lokale Zeeuwse (aspirant-)boeren maken bijna geen kans om zelf nog grond te kopen.
Havenuitbreiding
“Stromannen van havenbazen werken met rentmeesters, die lopen hier continu rond en weten eerder dan de buurman wanneer iets te koop komt. Ze kunnen meer bieden en hebben de faciliteiten om snel te handelen. Zij hoeven niet te onderhandelen met een bank over een lening”, zegt Mangnus.
Belgische boeren en stromannen van havenbazen. Hoe werkt dat precies? We beginnen bij de boeren. Op de lijst van honderd grootste Belgische grondbezitters staan 43 Belgische boeren. Zij bezitten samen 1.743 hectare landbouwgrond. Dat komt overeen met bijna 30% van het totale grondbezit van de honderd grootste Belgische eigenaars in Zeeland. Het gros van die boeren komt uit Oost-Vlaanderen, vooral uit het Waasland.
Al decennia breidt de Antwerpse haven gestaag uit naar het Waasland. De laatste grote grondverwervingen gaan terug naar een plan uit 2009. Dat leidde tot de oprichting van een grondenbank, waarbij de Vlaamse overheid, het havenbedrijf Port of Antwerp-Bruges en de Maatschappij Linkerscheldeoever de handen in elkaar sloegen.
De grondenbank kocht sinds 2009 ruim 440 hectare landbouwgrond in België op. Voor die aankopen legden de Vlaamse overheid 55,8 miljoen euro op tafel, gemiddeld 126.000 euro per hectare. Dat is ruim boven het gemiddelde in de Belgische provincies Oost-Vlaanderen (61.000 euro per hectare) of Antwerpen (72.000 euro per hectare), blijkt uit cijfers van de laatste Landbouwbarometer van de Belgische notarissen.
In de Nederlandse provincie Zeeland liggen de grondprijzen rond de 80.000 euro per hectare. “Met die hoge uitkoopsommen kunnen Belgische boeren aan de Zeeuwse kant van de grens Nederlandse agrariërs die willen uitbreiden makkelijk overbieden", zegt ZLTO-voorman Mangnus.
Wingewest
Het gaat er de Nederlandse boeren niet alleen om dat grond kopen moeilijker wordt, zegt Mangnus. Ook de sociale cohesie en de lokale economie staan onder druk. “Belgische boeren komen meestal niet hier wonen, dus ze gebruiken hier de voorzieningen niet. Zaaizaad, kunstmest en landbouwmachines kopen ze in België bij hun eigen leverancier, ze oogsten met een loonwerker uit België en ze voeren de oogst af naar eigen afzetkanalen over de grens."
“Als de lokale economie er nog wat aan had, dan was het een ander verhaal. Nu zijn we niet meer dan een wingewest, terwijl onze overheid wel investeert in gunstige omstandigheden, bijvoorbeeld door ruime kavels te creëren met ruilverkaveling”, zegt Mangnus.
De grotere financiële slagkracht van onteigende Belgische boeren leidt tot concurrentievervalsing, zo blijkt ook uit een onderzoek van de landbouwuniversiteit in Wageningen (WUR). Ondernemers geven aan dat het belastingssysteem in België gunstiger is en dat arbeid, diesel en bestrijdingsmiddelen er goedkoper zijn.
Dat heeft ook weer gevolgen voor de verduurzaming van de landbouw onder de grondhonger van de Antwerpse haven. De diepere zakken van gecompenseerde Belgische boeren hebben een prijsopdrijvend effect op de grond. Duurdere grond betekent ook hogere kosten voor de boer die de grond gebruikt, stelt Mangnus. Het maakt de transitie naar extensieve en duurzame landbouw ingewikkeld.
“Je moet de opbrengst per hectare maximaliseren, anders trek je het gewoon niet. Bedrijven gebruiken daarom een heel intensief teeltplan, of ze verhuren grond voor tulpenbollen en andere zeer intensieve teelten. Het zal alleen nog maar om productie draaien. Voor duurzame landbouw is steeds minder ruimte.”
Niet alleen Belgische boeren kopen grond in Zeeland, ook havenbonzen, (oude) adel en beleggers zijn prominent aanwezig op de grondenmarkt. In het tweede deel van dit onderzoek zoomen we in op deze spelers.
Het Nederlandse onderzoeksinstituut Wageningen Economic Research onderzocht op vraag van de Nederlandse minister van Landbouw hoe het buitenlandse grondbezit in Nederland evolueerde tussen 2016 en 2021. Daaruit bleek dat het buitenlandse eigendom in die periode met zowat 8% kromp tot 24.600 hectare. In grootteorde blijft het zowat 1,4% van het totaal areaal landbouwgrond. Toch leert bijkomend onderzoek dat Belgen met Nederlandse vennootschappen meer dan 1.500 hectare bezitten.
Er wordt serieus gehandeld: 31 van de 100 grootste Belgische eigenaars uit 2016 zijn niet langer terug te vinden in lijst van 2021 of verdeelden hun bezit onder hun nageslacht. Baggeraar Gery De Cloedt, de grootste particuliere Belgische grootgrondbezitter in 2016, werd ondertussen onteigend voor de ontpoldering van de Hedwigepolder
Uit het onderzoek naar het totale grondbezit van buitenlanders blijken vooral Belgen (57%) Nederlandse grond te bezitten, goed voor ongeveer 14.000 hectare, gevolgd door Duitsers (21%). De onderzoekers concluderen dat er in algemene termen nauwelijks interesse is van buitenlanders in de Nederlandse grondenmarkt, al benadrukken ze dat situatie in de grensstreek wel anders is. Van de Belgen in Nederland hebben slechts veertien meer dan 100 hectare in bezit, waarvan zes in de provincie Zeeland, zo blijkt uit onze (kadaster)gegevens.
Het Belgische eigendom in Nederland concentreert zich langs de landsgrens, vooral in de provincie Zeeland, maar ook in de provincie Noord-Brabant. Toch is de aanwezigheid van Belgische eigenaars vooral in het oosten van Zeeuws-Vlaanderen zichtbaar. Daar is naargelang de bron 15 tot 20% van de landbouwgrond in Belgische handen, goed voor zowat 4.700 hectare. Zowat driekwart van die gronden ligt op minder dan 25 kilometer van de grens.
Ook de onderzoekers in Wageningen merken de bezorgdheden op die boeren tegenover Onderzoekscollectief Spit en Apache uitten. “Door de Nederlandse agrariërs in de regio wordt in toenemende mate een beperking van de ontwikkelingsmogelijkheden ervaren door de grondaankopen vanuit België”, schrijven ze. “De omvang van het Belgische eigendom bevestigt de zorgen van deze agrariërs en dit benadrukt daarmee de noodzaak voor gezamenlijk, dan wel afgestemd, grensoverschrijdend grondbeleid.”
Voor dit onderzoek vroegen we het Nederlandse Kadaster een lijst te maken van de honderd grootste Belgische grondeigenaren in Zeeland. Die lijst hebben we aangevuld met een aantal Nederlandse bedrijven met Belgische eigenaren.
Met aanvullend onderzoek in bedrijfsregisters maakten we een indeling in vier categorieën. We voerden ook gesprekken met boeren, bestuurders en onderzoekers. Alles samen vonden we bijna 6.000 hectare aan grond in Belgische handen.
Alle in het onderzoek genoemde bedrijven hebben we om een reactie gevraagd. Geen van hen wenste te reageren.
Off the record spraken we met een aantal Belgische boeren die grond kopen in Zeeland. Zij erkennen dat er druk is op de Zeeuws-Vlaamse grondmarkt door de uitbreiding van de haven. Dat speelt al decennia, geven zij aan. Daarenboven voelt de landsgrens niet zo hard in Zeeuws-Vlaanderen. Boeren werken al generaties aan beide kanten van de grens.
Dit onderzoeksartikel kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.
I.v.m. volgende passage in het overigens zeer verhelderend artikel, had ik nog een opmerking/suggestie: "Die wordt zo groot als de sluizen in het Panamakanaal en zorgt ervoor dat de grootste schepen ter wereld straks via het kanaal van Terneuzen naar de haven van Gent kunnen". Ik vernam ergens dat de tunnel in Zelzate van de E 34 niet diep genoeg is om de grootste schepen te laten doorvaren...hoe gaat men dat oplossen?
Henri Heimans