In een driedelige reeks over Zuid-Afrika analyseert Janine Meijer waarom de vaccinatiegraad tegen het coronavirus zo laag blijft, hoe Covid-19 de kloof tussen arm en rijk verdiept en de onverdraagzaamheid en het racisme onder de inwoners vergroot. Kan een Afrikaanse variant van het vaccin daar verandering in brengen?
Op een onopvallend bedrijventerrein vlak buiten Kaapstad bevindt zich een onderneming waarvan vandaag vrijwel niemand de naam kent, maar die volgend jaar nog geregeld de wereldpers zal halen. Het gaat om het Zuid-Afrikaanse bedrijf Afrigen Biologics & Vaccines dat werkt aan een Afrikaanse variant van het Covid-19-vaccin van de Amerikaanse farmareus Moderna.
Volgens topvrouw Petro Terblanche verloopt de ontwikkeling volgens schema. Eind vorig jaar kondigde het bedrijf aan de code van Moderna te hebben gekraakt. Dit betekent dat het de technologie heeft ontworpen om voortaan zelf een Covid-19-vaccin te ontwikkelen. “De volgende fase is het vaccin testen en zorgen dat het op grote schaal kan worden geproduceerd”, zei Terblanche onlangs in een televisiereportage van DW News, de Duitse openbare internationale omroep Deutsche Welle.
Het feit dat Afrika zelf vaccins kan ontwikkelen en produceren, zet de verhoudingen in de farmasector behoorlijk op zijn kop. Al sinds het uitbreken van de coronacrisis in maart 2020 vragen Zuid-Afrika en India om een TRIPS waiver voor het Covid-19-vaccin. Dat betekent een tijdelijke ontheffing van trade related intellectual property rights of anders gezegd het opheffen van de monopolierechten op de verkoop van Covid-19-vaccins, tests en behandelingen. Tot vandaag weigeren grote farmaceutische bedrijven zoals Pfizer en Moderna om deze rechten en ook hun kennis en technologie met derden te delen.
Afrika blijft op deze manier afhankelijk van westerse bedrijven om aan vaccins te geraken. Omdat veel Europese landen vaccins hamsteren, moest het continent het lange tijd doen met overschotten. Het gevolg is een enorme vaccinatiekloof. In Europa is meer dan 75% van de bevolking tegen Covid-19 gevaccineerd. In Afrika heeft gemiddeld amper 8% van de bevolking een vaccin gekregen. Zuid-Afrika doet het met 34% een stuk beter dan veel andere Afrikaanse landen.
Commerciële belangen
De Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) wil de afhankelijke positie van Afrika doorbreken en heeft het Zuid-Afrikaanse bedrijf financiële steun gegeven om een eigen vaccin te ontwikkelen en te produceren. Afrigen Biologics & Vaccines werkt niet alleen, maar maakt deel uit van een technology transfer hub waar diverse internationale kennisinstellingen en ondernemingen bij betrokken zijn. Door kennis en ervaringen te delen heeft het consortium binnen zes maanden na de WGO-financiering de code van Moderna weten te kraken.
Er is voor de code van Moderna gekozen, omdat het Amerikaanse bedrijf een vaccin heeft ontwikkeld volgens de mRNA-technologie waarvan bewezen is dat die goed werkt. Vaccins gemaakt volgens deze technologie zijn relatief eenvoudig en goedkoop te produceren en het best bestand tegen mutaties. Bovendien heeft Moderna tijdens de pandemie vage beloftes gemaakt om geen juridisch proces aan te spannen tegen wie de code van de mRNA-technologie ontrafelt en kopieert.
“Helaas lijkt Moderna nu op die beloftes terug te komen”, zegt Dimitri Eynikel, beleidsadviseur bij Artsen Zonder Grenzen. “In een recent persbericht heeft het Amerikaanse farmaceutische bedrijf aangekondigd geen sancties te ondernemen tegen 92 landen die de code van Moderna gebruiken om zelf vaccins te ontwikkelen. Zuid-Afrika staat niet op die lijst.”
Volgens Eynikel betekent dit dat Afrigen Biologics & Vaccines de vaccins wel mag exporteren naar 92 landen, maar niet in Zuid-Afrika zelf op de markt kan brengen. “Dat is een enorme teleurstelling. Het bewijst opnieuw hoe groot de macht is van de westerse farmaceutische sector en dat deze ondernemingen tot het uiterste gaan om hun commerciële belangen te beschermen. Alles draait om geld. Er valt veel te verdienen aan het ontwikkelen en verkopen van vaccins en die winsten houden bedrijven zoals Moderna liever voor zichzelf.”
Geen kopie
Minister van Ontwikkelingssamenwerking Meryame Kitir (Vooruit) wil niet op de zaken vooruit lopen en gelooft in een goede afloop. “De wetenschappers hebben gebruik gemaakt van gegevens die publiek beschikbaar zijn. De wetgeving laat dat toe. Op basis daarvan werd de mRNA-formule ontrafeld voor een nieuw coronavaccin. Het gaat hier niet om een exacte kopie van het Moderna-vaccin.”
“Dat klopt”, zegt Eynikel. “Zolang het vaccin zich in een testfase bevindt, is er geen probleem. Het patent van Moderna gaat over het produceren en op de markt brengen van het vaccin. Zodra dit gebeurt, kan Moderna besluiten om een rechtszaak aan te spannen.”
Toch ziet Eynikel nog mogelijkheden voor Afrigen om het vaccin in eigen land te kunnen gebruiken. “De Zuid-Afrikaanse overheid kan het patent van Moderna aanvechten. Of wetenschappers kunnen het Covid-19-vaccin op zo’n manier proberen aan te passen dat het buiten het patent van Moderna valt en toch op de markt kan worden gebracht in Zuid-Afrika. Er is geen garantie dat hen dit lukt. We blijven aandringen op een tijdelijke opheffing van de intellectuele eigendomsrechten op Covid-19-middelen bij de Wereldhandelsorganisatie.”
Ondanks de tegenwerking van Moderna is het zeer hoopgevend dat Afrigen Biologics & Vaccines de mRNA-technologie binnen zes maanden heeft weten te kraken, vindt minister Kitir. “Terwijl iedereen dacht dat het minstens anderhalf jaar zou duren, zijn de Zuid-Afrikaanse wetenschappers erin geslaagd om in nauwelijks zes maanden de basis te leggen voor een mRNA-vaccin. Dat is fantastisch nieuws.”
Groot potentieel
Het bewijst hoe groot het potentieel van de Zuid-Afrikaanse hub is. “Er is de kennis, de wil en er zijn de faciliteiten. De uitdaging is nu vooral om genoeg geschikte werknemers te vinden en die op te leiden, zodat de lokale productieketen kan worden ontwikkeld”, stelt Kitir.
Dat Zuid-Afrika niet moet onderdoen voor de westerse farmaceutische industrie werd vorig jaar in november al duidelijk toen het land als eerste de omikronvariant van het Covid-19-virus ontdekte. Helaas kreeg Zuid-Afrika daar internationaal weinig lof voor maar werd het gestraft met reisbeperkingen, opgelegd door Europese en andere landen waardoor de opkrabbelende toeristische sector een nieuwe klap kreeg.
“Zes maanden is inderdaad bijzonder snel”, zegt ook Eynikel van Artsen Zonder Grenzen. “Er is goed studiewerk verricht. Als je een patent leest, kom je tegelijk veel te weten over de productie. Daarnaast zou een aantal wetenschappers vrijwillig zijn kennis hebben aangeboden, omdat het Afrika wil steunen. Deze ervaren wetenschappers werkten eerder aan de mRNA-technologie die ook Moderna gebruikt. Dat heeft het proces versneld.”
Minister Kitir vloog in februari naar Kaapstad om Afrigen Biologics & Vaccines en ook de onderneming Biovac te bezoeken, die eveneens betrokken is bij de ontwikkeling van de mRNA-technologie. “Ik wilde het project een hart onder de riem steken. Dat was nodig na de reisbeperkingen waar het land in november en december mee te maken kreeg. Met mijn bezoek wilde ik tonen dat het anders kan en dat de Zuid-Afrikaanse wetenschappers onze steun verdienen.”
Investeringen terugverdiend
Volgens Kitir is België samen met Frankrijk en Duitsland een van de enige landen die vanaf het begin in het project in Kaapstad heeft geloofd. “Daarom heb ik 8 miljoen euro in de Zuid-Afrikaanse technology transfer hub geïnvesteerd. We mogen het nooit normaal vinden dat mensen in lage-inkomenslanden tijdens een pandemie afhankelijk zijn van vaccinoverschotjes.”
Toch bestaat ruim twee jaar na het uitbreken van de Covid-19-pandemie in de Europese Commissie geen eensgezindheid over de opschorting van de patenten waarmee westerse farmaceutische bedrijven hun kennis en technologie afschermen en de toegang tot vaccins voor lage- en middeninkomenslanden ernstig beperken.
“De dialoog is nog bezig”, zegt minister Kitir. “Er is vooruitgang, maar het gaat te traag. Dat betreur ik. Er is veel belastinggeld geïnvesteerd in het snel vinden van een coronavaccin. Tegelijk kost het veel tijd om een brede vaccintoegang te creëren. Hierdoor zijn veel mensen gestorven. Dat mag geen tweede keer gebeuren.”
Europees Parlementslid Kathleen Van Brempt (Vooruit) is kritischer. Onlangs werd zij gekozen tot voorzitter van een commissie die de Europese aanpak van de pandemie gaat evalueren. “Ik ben teleurgesteld in de houding van de Europese Commissie die de contracten die het afsluit met de farmaceutische bedrijven perfect kan gebruiken om deze ondernemingen zo ver te krijgen dat ze hun kennis delen. Dat is tot op heden niet gebeurd. Het argument dat daarbij wordt gebruikt, is dat de farmasector veel geld heeft geïnvesteerd in het ontwikkeling van de vaccins. Maar die investeringen zijn inmiddels wel terugverdiend. Daarom zouden de patenten moeten worden opgeheven. En de technologie moet worden vrijgegeven.”
Minder afhankelijk
Het ontwikkelen van een eigen mRNA-technologie is niet alleen belangrijk om Covid-19 onder de duim te krijgen, maar ook met het oog op de strijd tegen hiv, tuberculose, ebola en toekomstige pandemieën die Afrika mogelijk zullen teisteren. Afrika is in medisch opzicht extreem afhankelijk van het Westen. Meer dan 90% van de vaccins wordt vandaag geïmporteerd.
“Dit is geen gezonde situatie”, stelt Petro Terblanche in een televisiereportage van DW News. “Deze doorbraak in het ontwikkelen van een eigen mRNA-technologie kan ervoor zorgen dat Afrika tegen 2040 zo’n 60% van de vaccins die het nodig heeft zelf produceert.”
“Dat maakt Afrikaanse landen minder afhankelijk van liefdadigheid bij het verkrijgen van vaccins”, stelt Kitir. “Ze willen een gelijke behandeling en verdienen dat ook. Ik geloof in echt partnerschap, in samenwerking. Zuid-Afrika heeft zelf getoond in staat te zijn om dit te doen. Het is aan ons om het land daarin te steunen en de middelen aan te reiken om dit mogelijk te maken.”
Kitir is lovend over de Wereldgezondheidsorganisatie die volgens haar een belangrijke rol heeft gespeeld in het Zuid-Afrikaanse succes. “Directeur-generaal van WGO Tedros Ghebreyesus heeft in dit dossier hard aan de kar getrokken en echt leiderschap getoond. Het is belangrijk dat de organisatie de trekkersrol blijft opnemen, zodat de toegang tot vaccins ook in de rest van de wereld groter wordt.”
Vijf andere landen
Toch is er volgens Eynikel nog een lange weg af te leggen. “De Wereldhandelsorganisatie bracht onlangs de Europese Unie, Zuid-Afrika, India en de Verenigde Staten samen om te werken aan een mogelijk compromis om belemmeringen voor intellectueel eigendom op medische producten tegen Covid-19 aan te pakken."
"De uitgelekte concepttekst deed uitschijnen dat er een doorbraak was. Maar het tegendeel is waar. De afspraken zorgen niet voor werkelijke verandering, omdat er nieuwe voorwaarden en beperkingen worden opgelegd. Zuid-Afrika en India hebben de tekst ook nog niet ondertekend.”
Ondertussen wordt in Kaapstad onverstoorbaar verder gewerkt aan de uitrol van een Afrikaanse variant op het Covid-19-vaccin. Afrigen Biologics & Vaccines is van plan om de ontwikkelde kennis te delen met vijf andere Afrikaanse landen die de faciliteiten hebben om vaccins te gaan produceren. Het gaat om Senegal, Kenia, Nigeria, Egypte en Tunesië.
Dit onderzoeksartikel kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.
