Racisme en discriminatie aan Oekraïense grenzen

Mohamed Hamouch (23) studeert al vijf jaar tandheelkunde in het Oekraïense Vinnytsja. Op 27 februari besloot de uit het Marokkaanse Tetouan afkomstige jongeman om samen met een medestudent een poging te wagen het land te verlaten. Na lang zoeken vonden ze een taxi die hen naar de grens met Moldavië zou voeren.

“Daar waren ze heel vriendelijk tegen ons”, vertelt Hamouch. “Ook de grenswachten handelden heel goed. Zodra we in Moldavië waren, vroegen mensen ons of we transport nodig hadden. We moesten wachten tot er nog andere vluchtelingen kwamen. Uiteindelijk vertrokken we met in totaal zeven Marokkaanse studenten verdeeld over twee auto’s naar de Roemeense grens.” Daar werden Hamouch en zijn medereizigers minder hartelijk ontvangen.

“Omdat onze chauffeur al vermoedde dat er problemen zouden opduiken, vergezelde hij ons tot aan de grens”, zegt Hamouch. “Daar kwam een Roemeense grensbewaker onze paspoorten controleren. ‘Why would you bring these Moroccans s**t?’ vroeg hij letterlijk aan onze chauffeur. Onze chauffeur is nog een halfuur blijven discussiëren met de grensbewaker tot er een andere bewaker kwam en ons doorliet. Met de inzittenden van de andere auto die samen met ons reed, gebeurde hetzelfde. Intussen staken Oekraïense vluchtelingen eenvoudigweg de grens over.”

“Wij hebben dan nog geluk gehad”, vertelt Hamouch. “Het is hierbij gebleven. Van een vriend aan de Pools-Oekraïense grens hoorde ik dat hij maar liefst drie dagen heeft moeten wachten vooraleer hij door mocht gaan. Oekraïense vluchtelingen konden probleemloos oversteken.”

Het verhaal van Hamouch is niet uniek. Er duiken steeds meer meldingen op van raciale discriminatie aan de grensovergangen met Oekraïne.

Op sociale media zijn het vooral getuigenissen van aan de Pools-Oekraïense grens. Er werden al verschillende video’s gedeeld, waaronder een aantal van Afrikanen die worden tegengehouden bij het instappen in treinen naar de grens. Ook aan de Roemeense grens zouden problemen opduiken. Op beelden die via Twitter verspreid worden, lijkt het dat Indiase studenten er vastzitten en hard worden aangepakt worden door het leger. Aan welke kant van de grens deze taferelen zich afspelen, is niet duidelijk.

Geen hulp

Sinds het begin van de Russische invasie sloegen al meer dan 400.000 Oekraïners op de vlucht naar buurlanden, maar niet iedereen blijkt even welkom. “Het is niet dat hen de toegang wordt geweigerd, maar mensen van kleur krijgen het veel moeilijker te verduren wanneer ze de grens willen oversteken,” vertelt de Poolse Kasia Gajda (54).

Gajda beheert een stichting waarmee ze tot voor kort vooral migranten uit Litouwen ondersteunde. Vandaag vangt ze voor het eerst een groepje Congolese geneeskundestudenten bij haar thuis in Krakau op. “Mijn Congolese gasten wilden de grens oversteken en zeggen dat het een vreselijke ervaring was”, vertelt Gaida.

“Ze leefden een normaal leven in Oekraïne, zonder al te veel problemen. Maar toen ze de grens over wilden, moesten ze veel langer wachten dan andere mensen. Ze werden aan de Oekraïense kant van de grens in de wachtrij geplaatst. En een keer de grens over, wilde niemand hen helpen, terwijl Oekraïense vluchtelingen meteen thee en eten kregen aangeboden. Daarom ben ik ze gaan halen.”

Ook Alexander Somto Orah (25), een Nigeriaanse managementstudent in Kiev, was getuige van racisme aan de grens. Hij stak op 28 februari in de namiddag uiteindelijk de Pools-Oekraïense grens over. Vandaag bevindt hij zich in Warschau.

“Toen we bij de grens kwamen, riepen Oekraïense grensbewakers en politie ‘Ukranians first’. We hebben erg lang moeten wachten. Oekraïners die na ons arriveerden, kregen voorrang. De Oekraïense burgers hebben ons wel allemaal goed geholpen. Het waren vooral grensbewakers en politie aan Oekraïense kant die ons ophielden.”

Het is een verhaal dat Marta Górczynska, mensenrechtenadvocaat en migratieonderzoeker aan de Universiteit van Warschau, kan bevestigen. Zelf was ze de laatste dagen in contact met veel internationale studenten.

“Ze vertelden me dat ze gediscrimineerd werden aan de Oekraïense kant van de grens, dat ze langer moesten wachten dan andere mensen en Oekraïners voorrang kregen. Het is moeilijk te zeggen wat er precies aan de hand is omdat er veel chaos heerst aan de grenzen.”

Karol Wilczynski van Salab Lab, een ngo in Krakau die inzet op vrede en interculturaliteit, maant aan tot voorzichtigheid met beweringen over systemisch racisme aan de grens. “Er zijn wellicht individuele gevallen van grensbewakers of treinbegeleiders die mensen van kleur niet verder helpen. Maar op dit moment heeft iedereen het erg moeilijk om de grenzen over te geraken. Mensen moeten soms wel honderd uren wachten, ook Oekraïners.”

“In ons interventiepunt in Krakau hebben we al meer dan honderd mensen van kleur opgevangen. We proberen iedereen zo goed mogelijk te helpen. Maar met het afschilderen van Oekraïense grenswachters als racisten moeten we opletten: dit speelt in de kaart van de Russische propaganda.”

Nigeriaanse en Marokkaanse studenten

Als reactie op het verhaal ontkende het kabinet van de Poolse premier Mateusz Morawiecki resoluut dat er bij grenswachters racistische of nationalistische motieven zouden meespelen. “Vluchtelingen van de oorlog uit Oekraïne mogen de grens oversteken, ongeacht hun nationaliteit.”

Ook de Nigeriaanse minister van Buitenlandse Zaken Geoffrey Onyeama nam naar aanleiding van de berichten contact op met zijn Oekraïense tegenhanger. Ongeveer 4.000 Nigerianen studeren momenteel in Oekraïne en vormen de op een na grootste groep buitenlandse studenten in het land, na de Marokkanen, die goed zijn voor 8.000 studenten.

“Ik uitte mijn bezorgdheid over het nieuws dat Oekraïense grenswachten de uitreis van Nigeriaanse burgers belemmeren. Hij verklaarde dat de Oekraïense grenswachten de opdracht hebben gekregen alle buitenlanders te laten vertrekken. Hij beloofde een onderzoek in te stellen en er snel op  terug te komen.”

Nadien liet Onyeama via Twitter weten een reactie te hebben ontvangen: “Het is officieel: er bestaan geen beperkingen voor buitenlanders om het land te verlaten. Het probleem is het gevolg van de chaos aan de grens en de controleposten die naar hen leiden."

Eurocentrisme

Op papier zijn dergelijke incidenten dus uitgesloten, maar grenswachters kunnen hun opdracht nog steeds negeren. “Het is mogelijk dat er wel degelijk een verschil zit tussen de officiële politiek en de praktijk aan de grens”, zegt Florian Trauner (VUB), directeur van het Research Centre for Migration, Diversity and Justice.

“Poolse grenswachten staan erom gekend niet erg open te staan tegenover zwarte mensen. De autoriteiten proberen zich nu wel meer open te stellen en met oude gewoontes te breken. Het is bijvoorbeeld uitzonderlijk dat Polen meteen met een persbericht naar buiten kwam om te melden dat iedereen welkom is. Maar in Polen leeft bijvoorbeeld al meer dan tien jaar het discours dat het gevaarlijk kan zijn indien er te veel moslims of zwarte mensen naar Polen komen. Dat verander je niet zo snel.”

De praktijken aan de grenzen kunnen volgens politicoloog Vjosa Musliu (VUB) mede verklaard worden door het eurocentrisme dat tijdens deze crisis opnieuw sterk komt bovendrijven. “Het is natuurlijk oorlog en het gaat om een crisis met veel lagen, maar we zien het raciale element daarin opnieuw sterk opkomen, iets waar we in de hele Europese Unie mee worstelen.”

Professor Musliu wijst ook naar de uitlatingen van een aantal journalisten die verslag uitbrachten over de oorlog. “Enkele journalisten benadrukten hoe sterk de Oekraïense vluchtelingen op ons leken en maakten daarmee ook een onderscheid tussen de vluchtelingen”, zegt ze. “Op die manier werd de huidskleur als het ware een paspoort. Er komt vanuit veel landen steun, maar niet iedereen wordt evenveel gesteund. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat veel mensen van kleur daarom bijvoorbeeld niet meteen op de trein raakten.”

Zo deed correspondent voor CBS News Charlie D’Agata op 26 februari de uitspraak: “But this isn’t a place, with all due respect, like Iraq or Afghanistan, that has seen conflict raging for decades. This is a relatively civilized, relatively European – I have to choose those words carefully, too – city, one where you wouldn’t expect that, or hope that it’s going to happen.”

Nieuwsanker voor Al Jazeera English Peter Dobbie zei: “They seem so like us. That is what makes it so shocking. War is no longer something visited upon impoverished and remote populations. It can happen to anyone.”

Nog meer journalisten verloren zich in oriëntalistische en eurocentrische vooroordelen in hun berichtgeving. Daardoor riep The Arab and Middle Eastern Journalists Association (AMEJA) op 27 februari nieuwsorganisaties op om zich bewust te zijn van de impliciete en expliciete vooroordelen in hun berichtgeving over de oorlog in Oekraïne.

Selectief vergeten

Veel hangt af van het type vluchtelingen, zegt Musliu. “Ten tijde van de Joegoslavische oorlogen zagen we iets gelijkaardigs opduiken. Toen zeiden Europese leiders ook ‘oei, ze zijn blond en ze hebben blauwe ogen’. Ik had gedacht dat we tijdens de voorbije jaren een evolutie hadden doorgemaakt en dat dergelijke reflexen achter de rug waren, maar niets is minder waar.”

“In deze oorlog vergeten we selectief en het raciale aspect is daar erg groot in. We noemen het de grootste oorlog sinds de Tweede Wereldoorlog, maar daarmee doen we onrecht aan wat gebeurd is in bijvoorbeeld Joegoslavië, Kosovo of Bosnië en Herzegovina. Maar daar ging het soms ook over moslims en dan vergeten we dat sneller. Hetzelfde voor de oorlog in Syrië. Ik bestudeer de Europese Unie al meer dan vijftien jaar en nog nooit heb ik Europa zo verenigd gezien. Stel je voor dat we dergelijke mobilisatie hadden gezien voor de oorlog in Syrië.”

“Ik ben erg blij dat Oekraïne zo gesteund wordt, maar andere verhalen gaan tegelijkertijd verloren. We zijn zo bezig met onszelf te verdedigen in naam van een christelijk en wit Europa dat andere groepen niet meer gehoord worden.”

Hypocrisie

Op sociale media roepen mensen via de hashtag #AfricansinUkraine op om zwarte vluchtelingen op een menswaardige manier te behandelen.

In België hoopt de Afrikaanse studentenvereniging Umoja dat de verhalen over het racisme aan de grenzen aan het licht komen en dat de betrokken autoriteiten en Belgische ambassades acties ondernemen om deze studenten en Afrikaanse onderdanen te helpen. “Wij hebben ook een probleem met de afbeelding in de media van de zogenaamde gastvrije grenzen, en de duidelijke hypocrisie als het gaat om Europese asielzoekers vergeleken met niet-Europese migratie”, klinkt het. “De term racisme mag ook expliciet gebruikt worden voor deze situatie: vaak blijven media daar nogal vaag in.”

Waar EU-lidstaten als Polen en Hongarije de afgelopen jaren consequent dwars gingen liggen als het ging om de opvang van vluchtelingen, ontvangen ze Oekraïners nu met open armen. Ook volgens professor Florian Trauner valt het op hoe het vluchtelingenbeleid in enkele Oost-Europese landen plots een heel andere wending kreeg.

“Er wordt erg duidelijk een onderscheid gemaakt tussen rassen en religie. In Oekraïne hebben de mensen bijna dezelfde religie en waarden als in bijvoorbeeld Polen. Mensen die van buiten deze regio afkomstig zijn, krijgen wél een grens voorgeschoteld. Het is verbazingwekkend te zien hoe Oost-Europa zich tot voor kort niet solidair opstelde in de opvang van vluchtelingen, terwijl nu zelfs Hongaars premier Viktor Orbán, die altijd ferme standpunten tegen migratie bezigt, heeft gezegd dat Oekraïners daar worden opgevangen.”