Vis in Westerschelde zit propvol PFAS

Tom Cochez
Chemiebedrijf 3M in Zwijndrecht
De impact van de milieuvervuiling door chemiebedrijf 3M reikt veel verder dan gedacht. (© Simon Clément (Apache))

Apache kon de resultaten van het onderzoek van professor milieuchemie en toxicologie Jacob de Boer (Vrije Universiteit Amsterdam) inkijken, samen met Het Laatste Nieuws en de Provinciale Zeeuwse Courant.

Ook de resultaten van het onderzoek naar de aanwezigheid van PFAS in andere onderzochte stalen - lamsoor (zeeaster), sediment, Scheldewater en (Antwerps) kraantjeswater - zijn weinig opbeurend. Jacob de Boer raadt het eten van lamsoor af, zwemmen is geen goed idee en ook de PFAS-concentraties in het Antwerps drinkwater scoren niet veel onder de norm van het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM).

De impact van de PFAS-vervuiling door chemiebedrijf 3M reikt ver. De omgeving van de fabriek in Zwijndrecht, waar momenteel de Oosterweelverbinding wordt gegraven, is historisch zwaar vervuild met PFAS. Dat zijn forever chemicals die nauwelijks of niet afbreekbaar zijn en ernstige risico’s inhouden voor mens en milieu.

3M mocht op basis van een in 2020 verstrekte ‘eeuwigdurende omgevingsvergunning’ grote hoeveelheden PFAS lozen in de Schelde

Pas onlangs besliste Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) om een aantal productieprocessen in de omstreden fabriek stil te leggen. Tot voor kort kon 3M, op basis van een in 2020 verstrekte ‘eeuwigdurende omgevingsvergunning’ nog grote hoeveelheden PFAS lozen in de Schelde. Daarnaast is er de uitstoot van PFAS via de lucht. Daarvoor voorziet de omgevingsvergunning in geen enkele concrete grens.

Zorgen in Zeeland

De beslissing om een aantal productieprocessen bij 3M te sluiten kwam er mede onder druk van Nederland. Vooral Zeeland, dat verderop stroomafwaarts aan de Westerschelde ligt, is bijzonder bezorgd over de gevolgen van de vervuiling door 3M.

Het onderzoek van Jacob de Boer maakt duidelijk dat die vrees gegrond is. Het gaat om een eerste indicatief onderzoek, maar de resultaten zijn dermate frappant dat aan de pijnlijke conclusie niet te ontkomen valt, zeker wanneer het gaat over de aanwezigheid van PFAS in vis.

De onderzochte platvissen werden gevangen in de omgeving van het Nederlandse dorpje Walsoorden, ongeveer veertig kilometer stroomafwaarts vanaf de fabriek van 3M in Zwijndrecht. Ook het lamsoor komt uit die buurt. Daarnaast werden stalen genomen van het kraantjeswater in Antwerpen en werd het Scheldewater onderzocht in de Antwerpse haven, een paar kilometer voorbij 3M en in het Nederlandse Bath. Op die laatste plaats werd ook sediment onderzocht.

Locaties staalnames
Locaties staalnames (Open Street Map)

Wetenschappelijke realiteit

Het team van professor de Boer onderzocht de stalen op de aanwezigheid van een veertigtal verschillende PFAS. Vervolgens werden de gemeten concentraties afgezet tegen de normen die het RIVM hanteert. Die Nederlandse normen zijn gebaseerd op de nieuwste wetenschappelijke inzichten van het Europees Voedselagentschap (EFSA). België hinkt achter die wetenschappelijke realiteit aan en hanteert nog steeds laksere normen.

De Nederlandse normen zijn gebaseerd op de nieuwste wetenschappelijke inzichten van het Europees Voedselagentschap

De wijze waarop het RIVM de waarden bepaalt, is complex, maar laat wel toe om makkelijk in te schatten of de aangetroffen concentraties van de verschillende PFAS al dan niet een risico voor de volksgezondheid vormen.

Het komt erop neer dat elke afzonderlijke PFAS een specifieke factor krijgt (RPF) die aangeeft hoe schadelijk hij is. Sommige PFAS zijn immers nog schadelijker dan andere. Die factor wordt telkens vermenigvuldigd met de teruggevonden concentratie. De optelsom van al die waarden levert een getal op dat kan worden vergeleken met de normen die de RIVM hanteert.

813 keer meer dan de norm

Die oefening geeft voor het mengstaal van de platvissen een waarde van 62.599 nanogram/kilogram (ng/kg). Dat is liefst 813 keer meer dan de norm voor vis. Die ligt op 77 ng/kg.

Met een gemeten waarde van 1.094 ng/kg wordt die norm ook voor lamsoor fors overschreden. De concentraties PFAS in het zeekruid dat in Zeeuws-Vlaanderen vaak wordt geplukt en zelfs professioneel wordt geteeld, werd met een factor veertien overschreden.

De stalen van het zwemwater in het Nederlandse Bath leveren een waarde van 515 ng/liter op. “Dat komt erop neer dat een kind ongeveer 25 dagen per jaar in het water zou kunnen zwemmen vooraleer het de maximaal aanvaardbare hoeveelheid PFAS binnen heeft”, zegt Jacob de Boer. “Dat is dus heel erg op het randje. Ik zou alleszins afraden om er nog te zwemmen.”

Met een gemeten waarde van 1.094 ng/kg wordt de norm van 77 ng/kg ook voor lamsoor fors overschreden

Opvallend is dat de aangetroffen concentraties PFAS in het zwemwater in Bath hoger liggen dan in het Scheldewater in de haven van Antwerpen, dichtbij de fabriek. Mogelijk heeft dat verschil te maken met het moment van de staalname: die gebeurde enkele dagen na de beslissing om een aantal productieprocessen van 3M stil te leggen.

Daarnaast is er nog het drinkwater. Het RIVM legt de norm voor PFAS in drinkwater op 4,4 ng/liter. In het onderzochte staal Antwerps leidingwater werd 3,5 ng/liter aangetroffen. Dat is beneden de grens, maar het zit er niet ver vanaf.

“In Nederland zijn er al meermaals vaststellingen geweest van overschrijdingen van die norm voor drinkwater”, zegt Jacob de Boer. “Dat zegt vooral iets over de aanwezige achtergrondwaarden van PFAS. De stoffen zitten intussen zowat overal. Ik hoor wel eens dat de nieuwe normen het bijna niet meer werkbaar maken. Maar net zo goed kan je zeggen dat de verregaande verspreiding van PFAS het niet langer leefbaar maakt.”

Korte PFAS

Kijken we naar welke PFAS (in hoge concentraties) teruggevonden worden, dan springt vooral PFOS in het oog. Met een concentratie van 24.000 ng/kg in vis is PFOS de belangrijkste boosdoener. PFOS is de stof die ook tekent voor het gros van de historische vervuiling rond de fabriek van 3M.

Daarnaast valt ook de aanwezigheid van FBSA in vis (7.300 ng/kg) op. Voor het lozen van FBSA heeft 3M geen vergunning. Toen eind augustus duidelijk werd dat 3M toch FBSA loosde in de Schelde werd die lozing stilgelegd.

In het Scheldewater valt vooral de aanwezigheid van de 'korte PFAS' PFBA en PFBS op

In het Scheldewater (en het drinkwater) valt dan weer vooral de aanwezigheid van PFBA en PFBS op. Dat zijn zogenaamde ‘korte PFAS’ die 3M produceert als opvolger voor PFOS waarvan de productie begin jaren 2000 werd gestopt.

3M zet die chemische stoffen in de markt als minder schadelijk voor milieu en gezondheid, maar steeds meer wetenschappelijke evidentie wijst op de toxische effecten ervan. Vorig jaar schreef de Europese Unie PFBS bij op de lijst met stoffen die mogelijk ernstige risico’s impliceren voor de volksgezondheid en voor het milieu.

In het Scheldewater worden concentraties van 91 ng/liter (haven Antwerpen) tot 250 ng/liter (Bath) PFBA aangetroffen. Voor PFBS gaat het om concentraties van 16 ng/liter (haven Antwerpen) tot 30 ng/liter (Bath).

De stoffen PFBA en PFBS worden ook in hoge concentraties aangetroffen in het grondwater in de omgeving van de fabriek. Die hoge concentraties zijn wellicht het gevolg van luchtdepositie waarbij PFBA en PFBS uit de schoorsteen van 3M neerslaat en vervolgens doorsijpelt in het grondwater. In Zwijndrecht, maar ook verderop in Beveren worden in het grondwater concentraties PFBA en PFBS tot boven 100 ng/liter gemeten.

Opvallend zijn tot slot de relatief hoge concentraties aan PFAS met een nog langere keten dan PFOS. Die stoffen hebben een hogere schadelijkheidsfactor en komen in relatief grote concentraties voor in vis en in het sediment dat genomen werd in Bath. Waar ze vandaan komen, is onduidelijk. 3M heeft geen vergunning voor het lozen van dergelijke PFAS.

Alarmerende cijfers

Alleszins bevestigen de resultaten van het onderzoek de vrees dat de forever chemicals diep zijn doorgedrongen in de Westerschelde. Het gevaar daarvan schuilt onder meer ook in het feit dat het Schelde-estuarium fungeert als een soort kraamkamer voor de Noordzee. Zeker platvissen zoals schol en bot brengen het eerste deel van hun leven door in de Schelde om later verder te migreren naar de Noordzee.

De vraag wordt nu of de overheid (snel) maatregelen neemt

In een artikel in EOS vorige maand waarschuwde bioloog Cara Byns (Universiteit Antwerpen) er nog voor dat 'forever chemicals het leven in de Noordzee bedreigen’.

“Door de verontreiniging van PFAS in de Westerschelde worden jonge platvissen al in zeer vroege levensstadia aan deze stoffen blootgesteld”, schrijft Byns. “Op lange termijn kan dat de fitheid en aangroei van de gehele platvispopulaties beïnvloeden. Dat impliceert dat de verontreiniging van PFAS in aquatische ecosystemen niet enkel de volksgezondheid kan beïnvloeden, maar ook ecologische gevolgen kan hebben.”

Op basis van de hoge PFAS-waarden die Byns en andere onderzoekers aantroffen in schol (pladijs) en tong, gevangen op verschillende plaatsen in de Noordzee, pleitte ze toen al voor dringende actie. “De cijfers zijn alarmerend. Verdere risicoanalyse is voor de volksgezondheid sterk aangewezen.”

Het onderzoek van Jacob de Boer kan die alarmerende bevindingen enkel verder ondersteunen. De vraag wordt nu of de overheid (snel) maatregelen neemt.

Update (06/12)

Het Nederlandse D66 is verontrust door de resultaten van de studie van professor Jacob de Boer. De links-liberale partij roept de provincie Zeeland op om alle documenten over de PFAS-vervuiling door 3M op te vragen bij de Vlaamse regering, de provincie, de stad Antwerpen en de gemeente Zwijndrecht. Dat meldt de lokale krant Provinciale Zeeuwse Courant.

LEES OOK
Tom Cochez / 22-09-2022

PFAS-opdrachthouder Karl Vrancken: ‘We moeten PFAS versneld uitfaseren’

Ook voor de ultrakorte-keten PFAS is uitfasering de enige echte oplossing.
Chemiebedrijf 3M in Zwijndrecht
Tom Cochez / 16-09-2022

3M en Indaver vergiftigen Vlaanderen met ultrakorte PFAS

De uitstoot van de chemische stof wordt niet gemeten.
PFAS Gheleyne
Tom Cochez / 18-02-2022

Nieuwe stadswijk in PFAS-gebied botst op wetenschappelijk onbegrip

Toxicoloog Jacob de Boer heeft grote bedenkingen bij de bouwplannen van Ghelamco op twee kilometer van 3M.
katwilgweg 2
6 REACTIES
Hubertus Van Lier06-12-2021 15:18:00
En dan maar reclame maken dat kraantjeswater even gezond is als flessenwater.
Franswa Vergucht06-12-2021 17:39:31
Jaren geleden nam een minister ontslag omdat Dutroux was ontsnapt. Nu opeenvolgende ministers én de altijd-beter-wetende latijn brabbelaar de gehele bevolking bewust laten vergiftigen...niets aan de hand, want het zal wel weer de schuld van de anderen zijn!!!
Moniek Struelens06-12-2021 20:45:21
Het zijn misdaden tegen mens en milieu! Blijft dit ongestraft???
En wat met de Zeeuwse mosselen wat verderop in de Schelde?
Rudi Devuyst07-12-2021 00:16:55
Toch een vraagje: tussen de fabriek van 3M in Antwerpen en Walsoorden 40 kilometer verder, ligt daar geen enkele andere fabriek meer tussen die één of ander soort PFAS produceert of kunnen de resultaten van dit onderzoek éénduidig, zonder enige twijfel, aan 3M worden toegewezen ? Ik bedoel maar: wannneer het VITO beweert dat, indien men de allerlaatste europese normen overal zou toepassen, dan is heel Vlaanderen ondertussen boven die norm. Dus ik vermoed dat er wel meerdere fabrieken zijn die PFAS uitstoten, lozen, …
Tom Cochez07-12-2021 12:23:20
Professor de Boer koppelt de vervuiling zeer duidelijk aan 3M. Daar zit ook wel logica in: de historische vervuiling en de lozing van tonnen PFAS door 3M zijn van een veel grotere orde dan de achtergrondvervuiling die inderdaad in heel Vlaanderen aanwezig is en op sommige plekken enkele hot spots oplevert.
Yair Cabral08-12-2021 11:38:52
Dit is walgelijk en een schending van de fundamentele rechten van de mens.