Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

De betekenis der dingen

Koen Smets
schilderij
De waarde van een voorwerp is nauw verbonden met de betekenis ervan, en die zit op haar beurt verankerd in de emoties die we ervaren (Koen Smets)

De oorsprong van een kunstwerk is inderdaad niet altijd zeker. Sommige experten geloven dat het wel degelijk werd geproduceerd door een beroemd artiest, terwijl anderen er werk van een leerling in zien, of zelfs een vervalsing. Deze onzekerheid zal dan worden weerspiegeld in de verkoopprijs op een veiling van een voorwerp dat dan, in vergelijking met een authentiek werk, een speculatieve aankoop is. Die prijs geeft aan hoe zeker de koper is dat het om een werk gaat met echte marktwaarde.

Maar wat als die kans precies geweten is?

Kunst(matige )waarde

Een waardevol koopje (beeld: MSCH MSCHF/moforgeries.com)
Een waardevol koopje (Beeld: MSCH MSCHF/moforgeries.com)

Wel, dáárover weten we nu wat meer. Een kunstenaarscollectief uit New York met de naam MSCHF (afgeleid van het Engelse mischief, ondeugendheid) verwierf namelijk een originele afdruk van het werk Fairies van Andy Warhol uit 1954, en maakte er 999 kopieën van. Ze gebruikten een robotarm om zeker te zijn dat die er perfect uitzagen als het origineel, en onderwierpen ze vervolgens aan een verouderingsproces (hier zie je het op video) om het onmogelijk te maken de kopieën chemisch te onderscheiden van het origineel. Tenslotte vernietigden ze alle interne informatie die het originele werk (met een geschatte waarde van 20.000 dollar) zou kunnen identificeren.

Alle 1.000 items – het origineel en de 999 kopieën – werden te koop aangeboden voor 250 dollar elk, en die gingen in geen tijd allemaal de deur uit. Daardoor krijgen we een interessante kijk op de authenticiteit van een object.

Want wat kochten de kopers eigenlijk? Een deel ervan was beslist de kans dat hun item het echte werk van Warhol was (ook al moeten we rekening houden met het feit dat dit onmogelijk kan worden bevestigd). We kunnen nu uitrekenen hoe dat specifieke element in de prijs werd meegenomen: het totale inkomen was 250.000 dollar, voor een origineel met een waarde van 20.000 dollar en 999 kopieën. Elke kopie was dus ongeveer 232,23 dollar waard (230.000/999). In de praktijk betekent dit dat het verschil in prijs tussen een simpele kopie en een van deze verzameling die 1 kans op 1.000 heeft de echte te zijn iets minder dan 20 dollar is.

Voor sommige kopers kan dit aspect best meer waard zijn geweest, maar daarnaast is het ook zo dat de mogelijkheid dat ze – onbewijsbaar – een échte Warhol in bezit hadden voor velen niet de enige reden was voor de aankoop. De waarde van een kunstwerk (en eigenlijk van elk object) ligt in het oog van de toeschouwer, en is dus niet inherent, maar letterlijk kunstmatig. En die waarde bestaat uit meerdere aspecten.

Laten we beginnen met het meest vanzelfsprekende daaronder: de esthetiek. We waarderen het vakmanschap van de kunstenaar, of gewoonweg hoe het object eruit ziet. Dat is natuurlijk een kwestie van smaak: wat de ene persoon mooi vindt, vindt de andere afschuwelijk. Bij reproducties hechten we misschien ook belang aan de aard ervan – we zijn misschien wel bereid 490 euro neer te tellen voor een kopie van Van Goghs Sterrennacht in echte olieverf op echt doek, maar niet voor een kunstafdruk op bordpapier van hetzelfde werk. (Voor een deel is dit wellicht vanwege de productiekost, en onze bereidheid die te compenseren.)

We kunnen ook specifieke waarde zien in het onderwerp (bijvoorbeeld een zicht op het dorp waar we geboren zijn) of in de context van het werk (misschien is het verbonden aan een speciale gelegenheid of maakt het deel uit van een evenement, zoals de Warholkopieën). Een ouder werk zal vaak meer waard zijn dan een meer recent: ouderdom is een bijzonder geval van zeldzaamheid (er zijn minder oudere kunststukken). Genummerde afdrukken zijn ook zeldzamer dan ongenummerde (en soms betaalt men meer voor een exemplaar met een lager nummer, ook al zijn ze verder helemaal identiek).

Een beetje als zeldzaamheid, maar toch anders, is het aspect van exclusiviteit: we waarderen niet alleen wat zeldzaam is, maar ook wat anderen niet kunnen hebben, zo blijkt uit onderzoek van economen Alex Imas en Kristóf Madarász.

En natuurlijk, om te eindigen bij de deels echte, deels valse Warhols, wordt authenticiteit natuurlijk gewaardeerd (zelfs als die probabilistisch is!), en uiteraard de marktwaarde: we waarderen beslist een schilderij dat we geërfd hebben, ook al heeft het een onderwerp dat ons geen bal interesseert en is het aartslelijk, als de experten de waarde ervan op 20.000 euro schatten.

Objecten van onze emotie

Waarom dragen al deze aspecten bij tot de waarde van een kunstwerk? Dat is vanwege de betekenis die ze voor ons hebben, en vanwege de emoties die dit oproept. Een eenvoudig gedachte-experiment kan dit illustreren.

In onze logeerkamer staat al jaren een oud schilderij tegen de muur. Het komt uit het ouderlijk huis van mijn vrouw, waar het haar hele kindertijd boven het dressoir hing tot haar vader overleed. Het is geen bijzonder mooi schilderij, een ruraal landschap van de hand van iemand die de regels van het perspectief duidelijk niet helemaal onder de knie had, waarvan de lijst ook nog eens beschadigd is. Vorig jaar wilde mijn vrouw af van dat stuk oude rommel. Ik vroeg haar dus of ze zou bereid zijn het met een hamer te lijf te gaan zodat we de brokstukken met het huisvuil zouden kunnen meegeven. Ze vond dat een afschuwelijk idee – en het schilderij staat dus nog steeds tegen de muur in de logeerkamer.

Zelfs de marktprijs is een kwestie van emotie (foto: M C Morgan/Flickr CC BY-SA 2.0)]
Zelfs de marktprijs is een kwestie van emotie (Foto: CC BY-SA 2.0 M C Morgan (Flickr))

Er is één aspect dat ik eerder nog niet vermeldde, en dat is de sentimentele waarde, misschien de meest persoonlijke en subjectieve redenen waarom we een (kunst)object waarderen. We herkennen allemaal het gevoel – je hebt waarschijnlijk zelf tal van voorwerpen in huis waarin niemand anders maar in de verste verte zou zijn geïnteresseerd, maar die je voor geen geld zou opgeven – van oude kindertekeningen en vaatwerk of pannen uit de keuken van je moeder, tot misschien een lelijk oud schilderij dat je geërfd hebt. We denken er niet aan die dingen met opzet de vernielen, en zouden het ongetwijfeld betreuren mochten we ze kwijtraken.

Maar sentimentele waarde is niet méér een kwestie van emotie dan al die andere aspecten. Als een van de kopers van de grotendeels valse Warhols zijn nieuwe bezitting zou verliezen, zou hij dat óók betreuren. Zelfs als het enkel om het verlies van de marktwaarde zou gaan, ook dan is het gevoel van verlies een uiting van de emotionele band met het object.

De betekenis van een ding is in ons hart.

LEES OOK
Karl van den Broeck / 16-03-2024

Het beste werk van Hugo Claus is Claus zelf

De verstrengeling van Hugo Claus' werk en leven is nog veel inniger dan gedacht.
Hugo Claus (rechts) maakt een dankgebaar naar twee vrouwen (links) tijdens het Boekenbal in 1989.
Karl van den Broeck / 12-12-2023

Pronkstuk van expo in KMSKA is wellicht een kopie

Er bestaat grote twijfel of een paneel van Adriaen Brouwer wel het origineel is.
doek Adriaen Brouwer
Karl van den Broeck / 09-12-2023

Niemand is Bernard Van Eeghem

Bernard Van Eeghem is het levende bewijs dat kunst ertoe doet.
Bernard Van Eeghem, klaar voor zijn performance.
1 REACTIE
Koen vander Meulen22-11-2021 09:21:03
Een merkwaardig geval zijn de schilderijen van Van Gogh.
Omdat hij zich vaak geen dure en lichtvaste pigmenten kon veroorloven, schilderde hij met pigmenten die onder invloed van gewoon en UV licht van kleur veranderen.
Er bestaan wetenschappelijke studies die op basis van onderzoek van de chemische samenstelling van de pigmenten, reconstructies maken van hoe bepaalde schilderijen van Van Gogh er uitgezien moeten hebben op de dag dat hij ze afwerkte.
In de jaren negentig kocht een Japanse verzekeringsmaatschappij een van de Zonnebloemen van Van Gogh voor meer dan 100 000 $ als belegging. Ze stak het schilderij in een brandvrije, geklimatiseerde kluis in het perfecte donker.
Waarom verwacht iemand dat de prijs van een schilderij dat enkel "slechter" wordt door er in het licht naar te kijken, zou blijven stijgen?