De wijze waarop Johan Vande Lanotte (Vooruit), gewezen vicepremier van Guy Verhofstadt (Open Vld) als minister van Begroting en Overheidsbedrijven en van Economie, Consumenten, Noordzee en Fraudebestrijding, het beleid in dit land heeft bepaald, geeft hem een verantwoordelijkheid die hij niet zomaar met enkele eigen opvattingen over macht, deontologie of belangenneming kan wegnemen.
"Terughoudendheid is een valse beperking van je macht. De grootste dictators vinden dat ze terughoudend zijn geweest. Wie zelf oordeelt of hij al dan niet te ver gaat, gaat altijd te ver. De toets voor machtsmisbruik ligt bij rechters, het parlement en de kiezers", zegt Vande Lanotte. Zolang je niet teruggefloten wordt, is er niets aan de hand? Terughoudendheid kan je Vande Lanotte inderdaad niet aanmeten. Vraag is echter hoe ver hij te ver is gegaan in de aanwending van zijn macht.
“Terwijl paars met het Zilverfonds een fata morgana creëerde, werden de echte pensioenfondsen leeggezogen", schreef Ewald Pironet in een bijdrage in Knack op 13 november 2019. "Econoom Geert Noels (Econopolis) spreekt daarbij van 'monetaire charlatans'. Want in 2003 nam Verhofstadt het pensioenfonds van Belgacom (nu Proximus) over, waarmee de begroting met 5 miljard werd opgesmukt. Daarvoor betalen we straks wel de rekening, want het fonds is leeg en nu moet de overheid de pensioenen van de statutaire ambtenaren van Proximus betalen, tot ze letterlijk uitgestorven zijn. Vanaf 2023 kost dat de overheid jaarlijks zo'n 470 miljoen euro. Paars sloeg trouwens niet alleen het pensioenfonds van Belgacom aan, maar ook die van de Antwerpse haven (236 miljoen euro), de NMBS (300 miljoen), Belgocontrol en Brussels Airport (samen 130 miljoen). 'Gewoon schaamteloos' noemt econoom Ivan Van de Cloot (Itinera) het beleid van après nous le déluge van paars.”
Volgens Pironet dragen we nog steeds de financiële gevolgen van de 'opsmukoperaties' van paars. "De Koninklijke Munt is al dicht, maar volgens zakenkrant De Tijd moeten we nog tot 2021 jaarlijks 635.125 euro huur betalen. En in de Paleizenstraat werken nog amper ambtenaren in een gebouw van de federale overheidsdienst Financiën, waarvoor jaarlijks meer dan 2 miljoen euro aan huur moet worden gestort. Tot 2026. Toen Guy Verhofstadt eind 2007 een interim-regering leidde, deed hij een pijnlijke vaststelling: 'Het geld is op'. Daar hadden zijn paarse regeringen zelf voor gezorgd.”
Lot van Sabena
In het Nieuwsblad wees Lode Vanoost (ex-Agalev) op een andere uitverkoop. “Op het moment dat Vande Lanotte besliste om de strategie van het proces tegen Swissair te doorkruisen, heeft hij het lot van Sabena bezegeld. Iedereen wist dat vanaf 1 oktober 2001 de kassen van Sabena leeg zouden zijn. En dan maken ze toch een deal over een kapitaalsinjectie, waarvan het eerste deel op 1 oktober moest worden betaald. Als die er niet kwam (Swissair weigerde inderdaad te betalen) was het natuurlijk gedaan met Sabena.''
Van de inspanningen die ex-premier Jean-Luc Dehaene (CD&V) had geleverd, “de dingen die toen nodig waren om erdoor te geraken”, bleef na de uitverkoop door de tandem Verhofstadt-Vande Lanotte niets over: de kas was leeg. De socialistische minister vergat daarbij wat zijn partij altijd al had willen verwezenlijken: de bescherming van de kleintjes door een sterke rol van de staat in de economie en de financiën. Zijn bedrog was daardoor nog ergerlijker. Het zilverfonds was gewoonweg een lege doos, boerenbedrog.
Als kabinetschef en minister van Binnenlandse zaken droeg Vande Lanotte ook een grote verantwoordelijkheid voor het beleid van de rijkswacht. Hij liet de rijkswacht toe alle in ons land verblijvende Turken te screenen, die gegevens met de Turkse overheden te bespreken en er zelfs een geheim samenwerkingsakkoord over te maken. Ondanks het parlementaire onderzoek in de zaak van Marc Dutroux is de waarheid over de meest betwiste operatie van de rijkswacht, de geheime observatie van het pand waarin de kinderen verbleven, sterk onderbelicht gebleven.
Het verslag van de parlementaire onderzoekscommissie gaf de volgende omschrijving: “Mochten de meisjes toen nog in leven zijn geweest, dan is het verdere verloop van de gebeurtenissen echt tragisch te noemen. De huissleutels werden immers pas op 6 januari 1996 teruggegeven aan de echtgenote van Dutroux, na herhaalde verzoeken van Dutroux en zijn advocaten (ook aan de hand van medische getuigschriften) aan de onderzoeksrechter, met de bede Michèle Martin in het huis te laten wonen. Als de kinderen in het huis aanwezig waren, betekent dit dat ze het één maand lang zonder verzorging en zonder voeding hebben moeten stellen.”
Toets voor machtsmisbruik
Later onderzoek naar de in het huis van Dutroux gemaakte opname versterkte de stelling dat de kinderen als lokaas werden gebruikt in het door de rijkswacht beweerde netwerkverhaal. Er waren dus wel andere redenen om de voogdijminister ontslag te geven dan de korte wandeling van Dutroux.
Het machtsstreven van Vande Lanotte zorgde ook voor een hervorming die de macht van de justitieminister sterk verhoogde en de onafhankelijkheid van het parket even sterk aantastte. Op voorstel van professor Vande Lanotte verkreeg de justitieminister het persoonlijk monopolie over het strafrechtelijke beleid waarbij de procureurs enkel advies mochten geven maar wel verplicht werden de richtlijnen van de minister uit te voeren. Door deze hervorming kreeg justitieminister Koen Geens (CD&V) de macht om zijn hervormingen door te zetten, maar werden de voornaamste door het Grondwettelijk Hof afgekeurd als strijdig met het eerlijk proces.
Volgens Vande Lanottte ligt ”de toets voor machtsmisbruik ligt bij rechters, het parlement en de kiezers”. Daartegenover staat zijn andere uitspraak: “Zolang je niet teruggefloten wordt, is er niets aan de hand.” De pleinvrees van de parketten voor politiek gevoelige dossiers en de onderdanigheid van de aan de politbureaus onderworpen verkozenen heeft gezorgd voor de huidige toestand waarin niemand nog verantwoordelijk is en iedereen mag liegen. En als er al een onontkoombaar element bij is, wordt alles afgekocht.
Op 23 december 1998 veroordeelde het Hof van Cassatie de voornaamste betrokkenen politici in het schandaal rond Agusta. Willy Claes (Vooruit) kreeg drie jaar voorwaardelijke gevangenisstraf en vijf jaar verbod om een openbare functie uit te oefenen. Guy Coëme en Guy Spitaels (beiden PS) werden veroordeeld tot twee jaar voorwaardelijk en eenzelfde verbod. De rechterlijke macht had de voornaamste vertegenwoordigers van de uitvoerende politiek dood verklaard.
Dat heeft de uitvoerende macht duidelijk niet in dank afgenomen. Nadien werden maatregelen genomen om herhaling te vermijden. Maar het ging niet om het beletten van herhaalde feiten. De meest afdoende maatregel had tot doel de beoordeling van schuld en boete te voorkomen: de afkoopwet maakte het mogelijk de openbare behandeling voor de rechter te beletten en de schuld en boete te vervangen door een vertrouwelijk gehouden afkoopsom met behoud van een maagdelijk strafregister en de daarmee samengaande verkiesbaarheid. Welke politicus werd in de aanhoudend gereveleerde schandalen sinds het Agusta-proces nog veroordeeld? Wat is de impact van intussen genomen deontologische voorschriften? Vande Lanotte zegt daarover: “Maar deontologie... Ik heb een aantal keer last gekregen, zelfs als ik de deontologische regels perfect volgde."
Sponsoring van El Kaouakibi
Ook als burgemeester had Vande Lanotte zijn eigen gedacht over de waarde van regeltjes en voorschriften. “Vergunningen gingen traag. Dus hadden wij in Oostende een officieuze regel ingevoerd voor dat bedrijventerrein: er kon met de bouw worden gestart vóór de vergunning er was. Was dat koosjer? Bijlange niet. Onze aanpak was niet onwettig, maar wel op het randje", zei hij in Het Nieuwsblad op 28 oktober van dit jaar.
In het dossier rond Sihame El Kaouakibi (Open Vld) dook Vande Lanotte plots als verdediger op. "Een belangrijk deel van het rapport gaat over een subsidie van 400.000 euro die toenmalig Vlaams minister van Cultuur Sven Gatz (Open Vld) in 2017 toekende aan El Kaouakibi", zegt hij. "Die subsidie moest dienen om het Urban Center, het nieuwe danscentrum op het Kiel in Antwerpen, te renoveren. Zonder één factuur gezien te hebben gaf Gatz El Kaouakibi een voorschot van 80%: 320.000 euro. De inspecteurs die de zaak onderzochten, vragen zich af waarom hij dit deed. De juridische basis hiervoor is volgens hen onduidelijk." Bronnen binnen de regering zeggen dat hij dat deed omdat er nu eenmaal geld over was in zijn departement. Ondanks aanmaningen heeft El Kaouakibi nooit facturen voorgelegd om de kosten te bewijzen.
Dat er geen juridische basis was om 320.000 euro te betalen is een understatement. Waarom zowat iedereen in dit dossier behoorlijk veel geld gaf zonder enige waarborg of toezicht is de meest frappante vaststelling in het gehele gebeuren. De Open Vld deed het, de stad Antwerpen deed het en meerdere privésponsors deden het ook. Wat de privésector er wou mee bereiken, is hun zaak. Als het over gemeenschapsgeld gaat, moet de politieke verantwoordelijkheid spelen. Daar is het de normale vraag waarom er nalatig werd gehandeld. Antwoorden moeten komen van wie de politieke verantwoordelijkheid draagt: Sven Gatz, Bart Somers (Open Vld) en Bart De Wever (N-VA). Geen van hen geeft een dienend antwoord.
Dat er moet gewacht worden op het resultaat van het gerechtelijk onderzoek is een drogreden. In het beschikbare rapport zijn de disfuncties in het toenmalig kabinet van Sven Gatz overduidelijk. Het geld dat door de partij van Bart Somers werd weggegeven, is ook gemeenschapsgeld want afkomstig van de partijfinanciering. Omdat het onderzoek over het Antwerpse luik door de eigen diensten wordt gedaan, is het te verwachten dat daarin niet het laatste woord is gezegd.
Als zij het voorbeeld van Vande Lanotte volgen, wordt dat andermaal een lachertje: "Terughoudendheid is een valse beperking van je macht. Zolang je niet teruggefloten wordt, is er niets aan de hand.” Vlaams minister van Financiën en Begroting Matthias Diependaele houdt het ook enkel bij andermaal een aanpassing van de regeltjes. "We zijn al een tijdje druk bezig om de spelregels strenger te maken", zegt hij. "Binnenkort is het belangrijker te weten waarvoor een subsidie moet dienen dan voor wie ze bestemd is. Alle subsidies krijgen een vervaldatum en departementen moeten hun subsidies jaarlijks strenger evalueren. Ook gaan we de inspectie vragen om steekproeven te doen naar specifieke dossiers en daar dieper te graven.” Waarom zou het nu anders gaan als toen onder Verhofstadt en Vande Lanotte de arrogantie van de macht alles verknoeide.
In de aangehouden lofzang over zijn eigen (verloren) macht vergeet professor grondwettelijk recht Vande Lanotte wat hij verondersteld werd aan de studenten te doceren en wat hij als socialist geacht werd na te streven. Het grondprincipe van de scheiding der machten heeft hem nooit, noch als kabinetschef op basketbalsloefen noch als minister met de voeten op tafel, van de brutale macht afgehouden. Zoals Verhofstadt zijn burgermanifesten vergat en zijn partij open zette voor wie zijn eigen macht kon dienen, zo maakte Vande Lanotte het belang van de gemeenschap ondergeschikt aan zijn eigen machtsdrang.
Nog ergerlijk is dat deze voorbeelden van machtsuitoefening grote navolging hebben gekregen. De huidige graaicultuur die nauw verwant is met dergelijke vorm van asociale machtsuitoefening is sindsdien ongehinderd zijn weg kunnen gaan. Alle toppolitici en niet in het minst zij die in de politbureaus zitten, zijn machtspolitici pur sang geworden die omdat zij door een verkeerde toewijzing van de partijfinanciering over de nodige centen beschikken overdadig aan machtsuitoefening kunnen voldoen.
Omdat zij er intussen ook alles aan deden om de toets voor machtsmisbruik door de rechters, het parlement en de kiezers te omzeilen en af te bouwen en de ministeriële verantwoordelijkheid een leeg begrip is geworden, mag je dergelijke vorm van machtsuitoefening gerust gelijk stellen met onverantwoordelijkheid pur sang. Dat is wat Vande Lanotte wellicht wilde bereiken: als niemand nog verantwoordelijk is hebben de machtspolitici vrij spel.
