PFAS-rookbom vergiftigt Vlaams grondwater

De ernstige risico's voor mens en milieu komen steeds meer bovendrijven. (Illustratie: © Gheleyne Bastiaen)

De impact van de uitstoot van ‘korte PFAS’ zoals PFBA en PFBS via de schoorsteen van chemiebedrijf 3M baart zorgen. Tot kilometers ver van de fabriek in Zwijndrecht werden recentelijk in het grondwater concentraties van de chemische stoffen gemeten boven de lozingsnorm.

De verklaring daarvoor valt letterlijk uit de lucht: luchtdepositie zorgt ervoor dat PFAS in het grondwater terechtkomt. Terwijl die trage rookbom het Vlaamse grondwater vergiftigt, staat er geen rem op de hoeveelheid PFAS die 3M de lucht mag inblazen.

Het PFOS-schandaal spitste zich de voorbije maanden toe op de historische bodemverontreiniging met PFOS in Zwijndrecht en Antwerpen. De terreinen van chemiebedrijf 3M en de aanpalende percelen zijn zeer zwaar vervuild met de chemische stof die ernstige risico’s inhoudt voor mens en milieu. PFOS behoort tot de ruimere groep van PFAS, bekend als forever chemicals omdat ze nauwelijks afbreekbaar zijn.

3M zet PFBS en PFBA in de markt als minder schadelijk, maar steeds meer wetenschappelijke evidentie wijst op de toxische effecten ervan

Uitgerekend in de nabije omgeving van 3M bouwt Lantis de Oosterweelverbinding. Het gigantische grondverzet dat met de werken gepaard gaat, zorgt voor toenemende ongerustheid over de verdere verspreiding van de vervuiling. Dat de Vlaamse regering al jaren op de hoogte was van de vervuiling maar verkoos om er niet over te communiceren, voedt het wantrouwen.

Begin deze eeuw stopte 3M met de productie van PFOS. Het bedrijf ruilde PFOS in voor nieuwe, zogenaamde ‘korte PFAS’ zoals PFBA en PFBS. 3M zet die chemische stoffen in de markt als minder schadelijk voor milieu en gezondheid, maar steeds meer wetenschappelijke evidentie wijst op de toxische effecten ervan. Vorig jaar schreef de Europese Unie PFBS bij op de lijst met stoffen die mogelijk ernstige risico’s impliceren voor de volksgezondheid en voor het milieu.

Luchtdepositie

Recentelijk werden hoge concentraties PFBA en PFBS gemeten in het grondwater op verschillende plaatsen in de ruime omgeving van de 3M-fabriek, zo vernam Apache. Dat is onder meer het geval in Zwijndrecht, maar ook op andere plaatsen zoals Kallo, een deelgemeente van Beveren op ruim negen kilometer van de fabriek van 3M.

Die hoge concentraties ‘korte PFAS’ in het grondwater kunnen onmogelijk het gevolg zijn van een verdere verspreiding via het grondwater van de vervuilde terreinen van 3M. Het grondwater ter hoogte van de bedrijfsterreinen loopt immers af naar de Schelde en niet ‘bergop’ richting Zwijndrecht.

De verklaring ligt dus elders, meer bepaald bij de luchtdepositie. Daarbij slaan PFAS die via de schoorsteen van 3M worden uitgestoten neer op de grond als kleine druppeltjes. Die sijpelen vervolgens door naar het grondwater.

Hoe de PFAS-luchtpluim van 3M er exact uitziet, is niet bekend. Afgaand op de onlangs aangetroffen concentraties in het grondwater reikt die ettelijke kilometers ver

Die luchtdepositie zorgt bij metingen in naburige gemeenten voor concentraties aan PFBS en PFBA in het grondwater rond de 100 nanogram per liter (ng/l). Al zijn er ook uitschieters tot meer dan 500 ng/l. Ter vergelijking: de voorgestelde bodemsaneringsnorm voor grondwater voor PFOS bedraagt 120 ng/L.

Hoe de PFAS-luchtpluim van 3M er exact uitziet, is niet bekend. Maar afgaand op de onlangs aangetroffen concentraties in het grondwater reikt die ettelijke kilometers ver.

De recente bevindingen sluiten ook naadloos aan bij wetenschappelijk onderzoek dat al in mei 2017 in Nederland werd uitgevoerd. Dit gebeurde naar aanleiding van een PFAS-verontreiniging rond de fabriek van Dupont/Chemours in Dordrecht.

Uitgebreide staalnames, gecombineerd met informatie over de luchtpluim van de fabriek in Dordrecht, toonden ruim vier jaar geleden al aan dat "de transportroute van PFOA (een PFAS) via de lucht door uitstoot vanaf het bedrijfsterrein van Dupont/Chemours naar de bodem en het grondwater zeer aannemelijk is".

Geen rem

Hoewel zowel 3M als Lantis, de bouwheer van de Oosterweelverbinding, op de hoogte waren van de Nederlandse studie werd met die bevindingen in Vlaanderen vier jaar lang weinig of niets gedaan. Idem voor andere wetenschappelijke inzichten rond PFAS.

Zo geeft de eeuwigdurende milieuvergunning die 3M in 2020 kreeg van de provincie Antwerpen het bedrijf het recht om nog tot juni 2022 via het afvalwater tonnen PFBA en PFBS in de Schelde te lozen. Op de uitstoot via de lucht plaatst de omgevingsvergunning zelfs helemaal geen norm. Er staat met andere woorden geen rem op de hoeveelheid PFAS die door 3M de lucht ingeblazen kan worden.

3M mag water lozen met een concentratie PFAS die 6.500 keer hoger ligt dan de standaard lozingsnorm

Dat levert een wel heel bijzondere situatie op. De Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) hanteert een standaard lozingsnorm voor PFBA en PFBS van 100 ng/l. Dat betekent concreet dat tijdens werken opgepompt grondwater met een concentratie aan PFBS of PFBA die hoger ligt niet zomaar terug in de bodem kan worden geretourneerd. Er moet een afzonderlijke lozingsnorm worden aangevraagd of het water moet verplicht passeren via een zuiveringsinstallatie. Dat is vaak een zeer dure installatie.

Bovendien is de doeltreffendheid van de actieve koolfilters voor ‘korte PFAS’ nog altijd onzeker. Een dagelijkse staalname moet bevestigen dat de kwaliteit van het gezuiverde water in orde is. Daar komt bij dat het PFAS-gehalte in het grondwater van dag tot dag fluctueert.

Tegenover vervuiler 3M stelt VMM zich veel genereuzer op. De maatschappij adviseerde de provincie om de lozingsnorm voor afvalwater van 3M terug te brengen van 5.000.000 ng/l naar 650.000 ng/l. Dat is een verlaging, maar het blijft nog altijd een factor die 6.500 keer hoger ligt dan de 100 ng/l die de VMM standaard hanteert voor openbare besturen of privépersonen die (ver)bouwen.

Dweilen met kraan open

De lozing van PFBA en PFBS door 3M in de Schelde is aanzienlijk, maar de impact van de uitstoot via de lucht is cruciaal voor de grondwatervervuiling.

De norm die de VMM hanteert, zou de facto kunnen betekenen dat in grote stukken van Vlaanderen opgepompt grondwater moet worden gezuiverd. Het kostenplaatje daarvan kan zeer hoog oplopen. De gemeten waarden maken ook de vraag naar de impact van de luchtdepositie op drinkwater relevant.

Terwijl het Vlaamse grondwater langzaam vergiftigt, staat er geen rem op de uitstoot door 3M

Omdat er nog maar weinig metingen zijn, is het beeld over hoe groot de vervuiling van het grondwater met korte PFAS in Vlaanderen precies is, allesbehalve scherp.

Wel zeer waarschijnlijk is dat luchtdepositie aan de basis ligt van de vervuiling in de ruime omgeving van de fabriek. En daar wringt het schoentje. Terwijl lokale besturen (en bedrijven en privépersonen) worden geconfronteerd met onzekerheid, mag 3M massaal PFAS blijven uitstoten via de lucht. Het is met andere woorden dweilen met de kraan open.

Vlaanderen deed de voorbije jaren nauwelijks iets aan de problematiek. Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) verwees bij kritische vragen in het parlement over de gebrekkige aanpak van de ruimere PFAS-problematiek graag naar het fameuze PFAS-actieplan.

Gaat het over luchtdepositie, dan blinkt dat plan niet meteen uit in grote daadkracht. In de periode tot 2023 is het de bedoeling om "meer info (te) verzamelen over de verspreiding van PFAS via de lucht en over de meetmethode in de lucht" en om "depositiemetingen uit (te) voeren in de buurt van hotspots".