Aan de start van de pandemie in maart 2020 werd COVAX voorgesteld, een internationaal initiatief gestuurd door de Wereldhandelsorganisatie (WHO). Het idee was dat alle landen de vaccins via COVAX zouden aankopen en de organisatie voor een eerlijke wereldwijde verspreiding zou zorgen. De hoge inkomenslanden zouden meer betalen voor de vaccins dan de midden- en lage inkomenslanden, zodat de armere landen toegang hadden tot de vaccins. Vandaag is duidelijk dat dit opzet niet geslaagd is.
Er is een grote kloof in vaccinatiegraad tussen rijke en arme landen. Wat liep er mis met het COVAX-initiatief?
Dimitri Eynikel: “Het idee van een eerlijke verdeling werd onderuit gehaald toen landen zelf op zoek gingen naar vaccins voor hun eigen bevolking. Donald Trump gaf daarvoor toen de aanzet. Grote farmaceutische bedrijven kregen veel geld toegestopt om vaccins te ontwikkelen en productiesites te bouwen om de Amerikaanse bevolking van vaccins te voorzien.”
“Het gevolg is dat de hoge inkomenslanden alle beschikbare dosissen opkopen. Landen kopen vaak meer dosissen dan ze nodig hebben, omdat ze het risico willen spreiden. Misschien zit er wel een vaccin tussen dat niet zo goed werkt of een vaccin dat niet snel genoeg klaar is. Dan hebben ze nog een alternatief.”
Hoe kan het dat de COVAX-afspraken werden geschonden?
Eynikel: “De druk om voldoende vaccins te hebben voor de eigen bevolking was groot. De afgesproken solidariteit om elkaar uit de crisis te helpen, heeft niet lang stand gehouden. De Europese Commissie was samen met de publiek-private samenwerking GAVI, de WHO en de Bill & Melinda Gates Foundation een van de oprichters van COVAX, maar al snel koos ze voor een andere route en stelde dat de lidstaten moesten kiezen: of ze kochten de vaccins aan via COVAX, of via de Europese Unie.”
“Ook de Afrikaanse Unie begon aankopen te organiseren bovenop de vaccins die door COVAX waren beloofd. Sommige landen proberen het COVAX-initiatief op eigen houtje te omzeilen. Het is een wedstrijd geworden om in zo kort mogelijke tijd zoveel mogelijk dosissen op te kopen. De landen met het meeste geld winnen de race. De lage inkomenslanden blijven met weinig achter.”
Er was toch afgesproken dat de hoge inkomenslanden dosissen gingen doneren aan midden en lage inkomenslanden?
Eynikel: “Dat klopt, maar ook die belofte wordt tot op heden niet waargemaakt, omdat de doelstellingen steeds veranderen. Eerst was de doelstelling om tegen het einde van 2021 wereldwijd zo’n 20% van de bevolking te vaccineren. Nu wil Europa zo’n 70 tot 80% van haar eigen bevolking vaccineren. Ook het vaccineren van jongeren ligt in het verschiet en er wordt over derde dosissen gesproken. In dat plan zijn er voorlopig weinig vaccins op overschot die in de midden en lage inkomenslanden kunnen worden verdeeld. Van de 160 miljoen vaccins dosissen die Europa beloofd heeft aan lage inkomenslanden, werd nog maar 3% gedoneerd.”
Waarom worden niet meer vaccins geproduceerd?
Eynikel: “Dat heeft alles te maken met de machtspositie van de vijf grootste farmaceutische bedrijven. Zij willen de kennis over het maken van de vaccins en het technologische proces niet delen. Er zijn ondernemingen in Zuid-Afrika, Bangladesh en Canada die het potentieel hebben om vaccins te maken. Het gaat om bedrijven die geneesmiddelen produceren en die als ze over de juiste kennis beschikken binnen zes tot negen maanden vaccins kunnen leveren. Kleine farmaceutische bedrijven in Europa hebben bewezen dat dit mogelijk is. De ondernemingen worden echter bewust buiten spel gehouden door multinationals als Pfizer, Johnson & Johnson, AstraZenica, Moderna en Novavax. Het gevolg is dat de farmareuzen 60 tot 70% van hun vaccins aan de hoge inkomenslanden verkopen. De overige 30 tot 40% is voor de midden- en lage inkomenslanden, terwijl daar wel 80% van de bevolking woont.”
Wat onderneemt de Europese Unie daartegen?
Eynikel: “De Europese Unie neemt een laffe houding aan. Ze verdedigt het intellectueel eigendom van de farmaceutische bedrijven, terwijl zij de vaccins ontwikkeld hebben met veel publieke middelen. Het privébelang van de bedrijven blijft primeren boven het publieke belang, vindt Europa. Toen de kapperszaken moesten sluiten om besmettingsgevaar tegen te gaan, woog het publieke belang nochtans wél zwaarder door."
"Veel Afrikaanse landen geraken niet aan vaccins terwijl ze die hard nodig hebben. Bovendien verhinderen de grote farmaceutische bedrijven hen om de vaccins zelf te produceren. Op die manier worden ze dubbel gestraft. De midden- en lage inkomenslanden zijn volledig afhankelijk van de hoge inkomenslanden om vaccins te bemachtigen. Die afhankelijkheid is op geen enkele manier te rechtvaardigen.”
Is het opheffen van de patenten een oplossing?
Eynikel: “Intellectuele eigendomsrechten tijdelijk lichten, zoals patenten, de geheimhouding van productiekennis en medische data, is een belangrijk deel van de oplossing, omdat het juridische barrières voor productie wegneemt. Het biedt rechtszekerheid aan producenten om ook zonder toestemming van de patenthouder te produceren. Om snel vaccins te kunnen produceren moet ook praktische productiekennis gedeeld worden en moet er financiering komen. De EU wil bedrijven niet dwingen om die kennis te delen en laat het initiatief aan henzelf. Ze weigeren echter mee te werken, omdat ze worden beschermd door het intellectuele eigendomsrecht.”
“Onlangs zijn er met steun van de WHO twee initiatieven genomen om farmaceuten vrijwillig kennis te laten delen met producenten wereldwijd. Er boden zich onmiddellijk potentiële producenten uit het Zuiden aan. Maar de farmaceutische industrie heeft het voorstel van de WHO verworpen.”
Inmiddels roept Unicef de bevolking op om geld te doneren, zodat de organisatie in lage inkomenslanden kan gaan vaccineren.
Eynikel: “Het is een goed initiatief dat Unicef de meest kwetsbare mensen wil gaan vaccineren. Maar we moeten ons bewust blijven van de schaal van het probleem. Het gaat om enorm grote aantallen mensen die nog moeten worden gevaccineerd. De politiek is verantwoordelijk om de productie problemen aan te pakken en de farmaceutische bedrijven op hun verantwoordelijkheden te wijzen. Ik ben blij met de actie van Unicef, maar landen in het Zuiden willen juist minder afhankelijk zijn van donaties en hulp. Ze willen op hun eigen benen staan. Ze moeten de mogelijkheid krijgen om zelf vaccins te maken."
Wat is het gevaar van de grote vaccinatiekloof?
Eynikel: “Terwijl het normale leven in Europa en de Verenigde Staten langzaam weer op gang komt, stijgt het aantal coronabesmettingen in andere delen van de wereld waar grote groepen inwoners nog niet zijn gevaccineerd. Een overzicht van de wereld toont dat in bijna heel Afrika zo’n 75% van de bevolking nog niet is ingeënt. Het virus blijft daar ronddwalen. Naast een humanitaire catastrofe bestaat het risico dat er nieuwe varianten van het virus ontstaan die resistent zijn tegen het huidige vaccin en dan moeten we van voren af aan beginnen. Tot slot zorgt een langere pandemie voor economische schade, ook bij ons.”
“Het plan was om wereldwijd eerst de gezondheidswerkers te vaccineren, daarna de mensen met een onderliggende medische aandoening en vervolgens van oud naar jong te werken. In Europa en Noord-Amerika hanteert men die strategie. Maar in veel landen in het Zuiden zijn door een gebrek aan vaccin zelfs de gezondheidswerkers nog niet gevaccineerd. Dit ondermijnt het gezondheidssysteem. Het beschermen van de wereldbevolking wordt uit het oog verloren.”
Klopt het dat de besmettingsgraad in Afrika veel lager is dan in Europa of de Verenigde Staten?
Eynikel: “Ja en nee. Het aantal mensen dat vorig jaar in Afrika besmet raakte, leek aanvankelijk beperkt. Hoe dat precies komt, weten we niet. Er zijn verschillende theorieën, maar geen wetenschappelijke bewijzen. De bevolking in Afrika is gemiddeld een stuk jonger dan in Europa of de Verenigde Staten. Mensen leven meer buitenshuis. Feit is dat de situatie vandaag heel anders is. Sinds eind 2020 is de besmettingsgraad in Zuid-Afrika snel gestegen. Ook bewoners in landen als Kenia, Namibië hebben het zwaar. Het ziet ernaar uit dat de Deltavariant voor een nieuwe piek in de besmettingen zal zorgen. Vorige week steeg het aantal dodelijke slachtoffers in Afrika in één week tijd met 40%. De ziekenhuizen lopen vol.”
Vorige week kondigde de Europese Unie aan tegen het einde van dit jaar tweehonderd miljoen vaccins te doneren aan midden- en lage inkomenslanden. Dat is toch goed nieuws?
Eynikel: “Dat klopt, maar we moeten ook voorzichtig zijn. Door op korte tijd een grote hoeveelheid vaccins naar deze landen te sturen, breng je ze mogelijk in de problemen. Het kost tijd om een goede vaccinatiestrategie uit te werken. Je moet sites bouwen, de bevolking bereiken en uitnodigen, medisch personeel aantrekken. Ook ons land heeft enige tijd nodig gehad om dit op punt te stellen. Het is beter om de hoeveelheid vaccins stelselmatig op te schroeven in plaats van deze landen aan het einde van het jaar te bombarderen met een groot aantal dosissen.”
Wat moet er volgens Artsen zonder Grenzen gebeuren?
Eynikel: “We vragen de Europese Unie met klem om de farmaceutische bedrijven onder druk te zetten hun kennis en technologie te delen met ondernemingen in het Zuiden, opdat zij hun eigen vaccins kunnen produceren. Daarnaast moet de EU haar verzet laten varen tegen een tijdelijke vrijstelling van intellectuele eigendomsrechten op medische middelen als vaccins, test en behandelingen voor landen die dat wensen.”
“Helaas ziet de EU een economische opportuniteit in deze pandemie. Sinds het begin van de pandemie plande de Europese Commissie om de productie van vaccins naar Europa te halen voor eigen gebruik en voor de export. Onlangs zei Charles Michel, voorzitter van de Europese Raad, dat de EU de grootste vaccinproducent moet worden tegen het einde van dit jaar. Het is compleet ongepast om in een pandemie met vier miljoen doden met een gebrek aan vaccins, behandelingen en testen, te proberen extra jobs te scoren door enkel productie in Europa mogelijk te maken, terwijl de productiecapaciteit buiten Europa onbenut blijft.”
De EU lijkt de laatste tijd (sinds de toetreding van Oost-Europese landen) meer en meer op een land als België, dat ook nog altijd niet weet of het een federatie of een confederatie is. In de EU moet nu al de Commissie zich verantwoorden tegenover het Parlement en zo hoort het in een goed functionerende staat. Maar dit betekent dat de voorzitster van de Commissie voorrang moet krijgen op de voorzitter van de Raad, die slechts een soort adviesorgaan mag zijn t.o.v. de Commissie.
De kans dat de EU dan vaccins tegen een redelijke prijs zou geëxporteerd hebben, lijkt mij zeer reëel. Maar ik denk ook dat er dan een grotere kans zou bestaan dat de medisch-farmaceutische maffia, die danig geprofiteerd heeft van staatssteun bij de productie van vaccins (!), zou verplicht worden kennis te delen bv. met ontwikkelingslanden.