Via de Palingbeek stroomt in Antwerpen dagelijks 125 gram PFOS in de Schelde. Dat staat zwart op wit in het bodemsaneringsproject dat in 2008 werd opgesteld om de historische vervuiling met PFOS op de terreinen van het chemische bedrijf 3M onder controle te houden.
De hoeveelheid van de ‘forever chemical’ die dagelijks via de Palingbeek in de Schelde loopt, is veel hoger dan de hoeveelheid PFOS die via het afvalwater van 3M in de Schelde wordt geloosd.
3M in beroep
Vorige week ontstond politieke commotie over de overschrijdingen van de lozingsnorm voor PFOS in het afvalwater door 3M. Eerder meldde Apache dat 3M daarvoor een boete kreeg van 7.200 euro. VRT NWS legde vervolgens de vraag op tafel waarom de overheid zolang wachtte om in te grijpen.
Het probleem is groter dan het lozingswater. Via de Palingbeek lekt immers nog steeds, dag in dag uit 125 gram PFOS in de Schelde. Dat is veel meer dan de theoretisch maximale vuilvracht van 32 gram PFOS die dagelijks via het afvalwater in de Schelde wordt geloosd. De PFOS in de Palingbeek is afkomstig uit het grondwater op de sterk verontreinigde terreinen van 3M. De huidige bodemsanering op die terreinen is te beperkt om de uitstroom van PFOS via het grondwater tegen te gaan.
De Vlaamse afvalstoffenmaatschappij OVAM kent het probleem. “Op 27 november 2017 maande OVAM 3M specifiek aan om de Palingbeek proactief aan te pakken in het kader van de toenmalig geplande verlegging van de beek”, zegt woordvoerder Jan Verheyen. “Maar 3M tekende hiertegen beroep aan”.
Intussen loopt een nieuw beschrijvend bodemonderzoek om de hele regio rond 3M in kaart te brengen. Daarin zit ook de Palingbeek vervat.
Duizend keer strenger
Dat de terreinen van 3M doordesemd zijn met PFOS, een chemisch product dat ernstige risico’s inhoudt voor de volksgezondheid en voor het leefmilieu, is intussen bekend. Belangrijk daarbij is dat, op basis van nieuwe wetenschappelijke inzichten, de normen fors werden bijgespijkerd wat betreft de verdedigbare hoeveelheid PFOS in bodem en grondwater vanuit het oogpunt van de volksgezondheid.
Die waarden zijn gebaseerd op de hoeveelheid PFOS waaraan mensen zonder gezondheidsrisico blootgesteld kunnen worden. Het Europees voedselagentschap EFSA schoof in 2020 voor PFOS en drie andere chemische producten van dezelfde PFAS-familie, waaronder PFOA, de norm van 0,63 nanogram per kilogram lichaamsgewicht per dag naar voor. In 2016 was dat nog 20 ng/kg/d voor PFOS en 20 ng/kg/d voor PFOA. In 2008 hanteerde het EFSA nog de norm van 150 ng/kg/d voor PFOS en 1.500 ng/kg/d voor PFOA.
De Nederlandse toxicoloog Jacob De Boer van de Vrije Universiteit Amsterdam vatte die evolutie in een hoorzitting in het Vlaams Parlement samen als een verstrenging met factor 1.000.
Vuilvracht
Het bodemsaneringsplan van 2008 toont hoe gigantisch de vervuiling met PFOS op de terreinen van 3M is. De terreinen werden opgedeeld in verschillende zones waar telkens andere concentraties PFOS werden aangetroffen. Het totaalplaatje leert dat 9.553 kilogram PFOS in de terreinen aanwezig zou zijn.
Met meer dan 9.500 kilogram PFOS in de grond is het weinig verrassend dat via het grondwater nog steeds PFOS wegstroomt naar de aanpalende Palingbeek. Dagelijks gaat het volgens de gegevens in het bodemsaneringsplan om 125 gram.
Die PFOS-vuilvracht via de Palingbeek ligt aanzienlijk hoger dan via het afvalwater. Langs het afvalwater kan theoretisch 32 gram PFOS per dag in de Schelde geloosd worden, maar in de praktijk ligt de hoeveelheid PFOS die via die weg geloosd wordt lager met een factor drie. Bovendien heeft de provincie beslist om op korte termijn de norm met een factor 30 te verlagen. Het maakt het contrast met de vuilvracht PFOS die via de Palingbeek wegstroomt, zonder dat wordt ingegrepen, enkel groter en meer zichtbaar.
Dat via de Palingbeek nog steeds zoveel PFOS de Schelde kan instromen, heeft alles te maken met de verouderde normen die in het bodemsaneringsplan van 2008 werden gehanteerd. De "veilige PFOS-vuilvracht voor de Schelde" wordt daarin vastgelegd op 370 gram per dag. Wat tot de conclusie leidt dat “de huidige PFOS-vuilvracht in de richting van de Schelde (vooral via de 125 gram via de Palingbeek, ToC) lager is dan de veilige PFOS-vuilvracht van toepassing voor de Schelde”.
Beheersbaar
De nieuwe PFOS-waarden van EFSA zijn echter een factor 1.000 strenger. De nieuwe wetenschappelijke inzichten die daaraan ten grondslag liggen, maken de veilig geachte PFOS-vuilvracht voor de Schelde ten tijde van het bodemsaneringsplan volstrekt achterhaald en de 125 gram die dagelijks via de Palingbeek de Schelde inloopt onverdedigbaar.
“Dit bodemsaneringsplan moet volledig overgedaan worden zodat rekening gehouden kan worden met de huidige voortschrijdende inzichten”, is de duidelijke conclusie van een door Apache gecontacteerde bodemdeskundige die liever anoniem blijft.
De huidige bodemsanering is gericht op het beheersbaar houden van het probleem. Gaat het over de impact van de PFOS-vervuiling op de Schelde, dan vermeldt de algemene doelstelling dat het dankzij de sanering “op dagelijkse basis minder verontreiniging in de Schelde zal terechtkomen”.
Concreet gebeurt dat door grondwater te onttrekken in de zogenaamde hot-spots op de terreinen van 3M waar de concentraties aan PFOS zeer hoog zijn. Samen met een aantal andere maatregelen blijkt dat echter ruim onvoldoende om te verhinderen dat verontreinigd grondwater doorsijpelt naar diepere grondlagen en naar de Palingbeek om finaal in de Schelde te belanden.
Dat kan ook moeilijk anders met concentraties PFOS in het grondwater op het terrein die oplopen tot meer dan 17.000 microgram per liter, terwijl de — nog niet aan de nieuwste, nog strengere inzichten aangepaste — huidige bodemsaneringsnorm 0,12 microgram per liter bedraagt.
Oosterweel
Na de commotie van de voorbije weken stelde de provincie strengere lozingsnormen in het vooruitzicht voor 3M. De vraag is waarom de overheid niet ingrijpt op de Palingbeek terwijl de uitstroom van PFOS langs die weg veel groter is dan via het lozingswater.
Die vraag wordt enkel meer prangend wanneer we kijken naar de evolutie van de metingen van de concentratie PFOS in de Palingbeek door OVAM. In september 2007 werd een concentratie PFOS van 43,7 microgram per liter opgemeten. Die waarde ligt, rekening houdend met het debiet van de beek, aan de basis van de dagelijkse vuilvracht van 125 gram PFOS.
In de daaropvolgende jaren, zo leren de cijfers die de VRT opvroeg, daalden de door OVAM gemeten concentraties PFOS in de Palingbeek niet. Integendeel, de laatste metingen (2017) toonden een concentratie van 59 microgram per liter. Die concentratie is 35% hoger dan in 2007 en zou betekenen dat via de beek dagelijks zelfs 169 gram in plaats van 125 gram PFOS in de Schelde terechtkomt.
Het water van de beek zuiveren of hydraulische schermen plaatsen rond de vervuilde site zou een manier zijn om de uitstroom van PFOS tegen te gaan. Dat zoiets (nog) niet gebeurde, lijkt verband te houden met de geplande gigantische graafwerken voor de Scheldetunnel, vlakbij de bedrijfsterreinen van 3M.
In het bodemsaneringsplan van 2008 staat alvast met zoveel woorden te lezen dat de geplande Oosterweelwerken een sanering van het terreingedeelte langs de Palingbeek hypothekeren:
Momenteel zijn er onduidelijkheden over de werken die gepland worden ter hoogte van de Palingbeek (...), waardoor geen finale saneringsvariant voor de verontreiniging op het zuidelijk 3M terreingedeelte voorgesteld kan worden. Door BAM NV wordt binnen het kader van de Oosterweelverbïnding voorgesteld om de Palingbeek te verleggen.
