Je kan dit artikel uitzonderlijk gratis lezen. Niet alle artikels van Apache over het coronavirus zijn gratis te lezen. We vinden het wel belangrijk dat iedereen correct geïnformeerd wordt over het virus. Je herkent de gratis artikels aan het *-teken na de titel.
Wil jij ook de andere artikels kunnen lezen en onze kritische en diepgravende journalistiek mee mogelijk maken? Word dan lid van Apache. Ben je al lid? Deel dit artikel gerust met je vrienden en familie, zodat ook zij breed geïnformeerd worden.
Op 11 februari gaf de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) de ziekte die wordt veroorzaakt door het coronavirus SARS-Cov-2 zijn officiële naam: Covid-19. Het virus had toen al een ware ravage aangericht in de Chinese stad Wuhan. Toch leek op dat moment nauwelijks iemand zich ten volle bewust dat een maand later het virus ook in België en de rest van West-Europa het maatschappelijk en economisch leven compleet lam zou kunnen leggen.
Ook al waarschuwden experts ervoor om onze wensen niet voor waarheid te nemen, vond het idee dat een vaccin nog in 2020 goedgekeurd zou worden breed ingang
Op de persconferentie waar de naam werd bekendgemaakt van het nieuwe coronavirus sprak WHO-directeur Tedros Adhanom Ghebreyesus meteen ook zijn overtuiging uit dat er “binnen de 18 maanden” een vaccin tegen Covid-19 zou zijn.
In de weken en maanden die daarop volgden, werd de ingeschatte tijdspanne steeds korter. Hoe heftiger het virus te keer ging, hoe sterker de droom ging leven dat een vaccin niet lang meer op zich zou laten wachten.
Ook al waarschuwden experts ervoor om onze wensen niet voor waarheid te nemen, vond het idee dat een vaccin nog in 2020 goedgekeurd zou worden breed ingang. Eind april voedde onze landgenoot Bruno Holthof - die in Oxford betrokken is bij een van de meest beloftevolle vaccins - de hoop dat zelfs “een vaccin tegen september kan”.
Realistische deadline
Intussen nadert de Allerheiligenvakantie en weten we beter. In China en in Rusland wordt weliswaar gevaccineerd, maar dat gebeurt niet volgens de strenge regels die de Europese Unie en de Verenigde Staten hanteren om een vaccin op de markt te brengen.
In maart 2021 zullen we volgens het geneesmiddelenagentschap in België een vaccin tegen Covid-19 hebben
Wanneer zal het vaccin er dan wel zijn? Het Belgische geneesmiddelenagentschap FAGG en voormalig minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open Vld) schoven begin september de maand maart naar voor als nieuwe richtdatum. “Gebaseerd op alle info die ik heb, durf ik te zeggen dat we in maart 2021 een vaccin tegen Covid-19 zullen hebben in België. Dat is een realistische deadline”, liet FAGG-topman Xavier De Cuyper toen optekenen in Het Laatste Nieuws.
Ook die stellige uitspraak werd door experten genuanceerd. De datum kan realistisch zijn, maar dan mag er echt niets meer fout lopen in de laatste rechte lijn. Dat is allerminst een uitgemaakte zaak, suggereren experts.
Vooreerst is er de logistieke operatie. Een vaccinatiecampagne van een dergelijke omvang succesvol uitrollen, is geen sinecure. De Europese Unie heeft de productie van vaccins financieel fors mee ondersteund, maar sowieso zijn er grenzen aan de productie- en leveringssnelheid.
Er werden intussen contracten getekend met een aantal farmaceutische firma’s. Het volstaat echter naar de mank lopende verdeling van het huidige griepvaccin te kijken om te beseffen dat het snel vaccineren van de risicogroepen een bijzondere logistieke uitdaging wordt.
Klinische studies
Toch situeren de grootste problemen zich elders, op medisch vlak. De vaccins moeten immers voldoende getest en gecontroleerd zijn vooraleer het Europees Geneesmiddelenbureau een vergunning aflevert voor het in de handel brengen.
Afgaand op de laatste update (19/10) heeft de Wereldgezondheidsorganisatie weet van bijna 200 lopende onderzoeken. Bijna een kwart daarvan (44) bevindt zich in de klinische fase waarbij ook testen op mensen gebeuren.
Daarnaast zijn er nog 154 onderzoeken die zich in de preklinische fase bevinden. Maar met de regelmaat van de klok komen er nieuwe onderzoeken bij of worden preklinische onderzoeken succesvol afgerond om te starten met testen op mensen.
Van de 44 lopende klinische onderzoeken zijn er momenteel tien die zich in de derde testfase bevinden: in die fase worden grote groepen gevaccineerd. De fase is cruciaal om na te gaan of vaccins ongewenste neveneffecten hebben en of ze voldoende werkzaam zijn.
De kopgroep
Vijf vaccins genieten extra aandacht omdat ze helemaal vooraan lopen in de strijd. Naast het vaccin van het Chinese Sinovac en het Russische Gamaleya (Sputnik) zijn dat het zogenaamde Oxford Vaccin (AstraZeneca) en de vaccins die geproduceerd worden door farmabedrijven Pfizer en Moderna.
Een belangrijke reden om hoopvol te zijn, is dat de vaccins die in de spits lopen, gemaakt zijn met zeer uiteenlopende technieken. De kans dat één ervan succesvol blijkt, wordt daardoor een stuk groter.
Een belangrijke reden om hoopvol te zijn, is dat de vaccins die in de spits lopen, gemaakt zijn met zeer uiteenlopende technieken
Uiteindelijk doen de vaccins allemaal hetzelfde: het afweersysteem 'trainen' zodat het klaar is om te vechten wanneer het echte coronavirus zich aandient. De manier waarop het immuunsysteem geprikkeld wordt, is wat verschilt.
Het Chinese vaccin is een klassiek vaccin waarbij de respons van het afweersysteem wordt uitgelokt door een verzwakt levend virus in te spuiten. Het Russische vaccin gebruikt dan weer een ander ongevaarlijk virus (een adenovirus, ToC) om een karakteristiek eiwit van SARS-Cov-2 binnen te smokkelen en zo de gewenste afweerreactie uit te lokken.
Het Amerikaanse bedrijf Moderna werkt nog anders: op basis van zogenaamd messenger RNA (mRNA). Daarbij zorgt een stukje erfelijk materiaal ervoor dat er een eiwit wordt aangemaakt dat het lichaam herkent als typisch voor het SARS-Cov-2-virus. Daarmee gaat het lichaam vervolgens de strijd aan zodat het klaar is voor het moment waarop het echte coronavirus aanvalt. Ook Pfizer werkt voor zijn vaccin met een gelijkaardige messenger RNA-technologie.
Eenmalige inspuiting
Het meest veelbelovend is mogelijk het vaccin dat werd ontwikkeld aan Oxford University en wordt geproduceerd en verdeeld door AstraZeneca. Het Oxfordvaccin werkt net zoals het Russische vaccin met een ongevaarlijk verzwakt verkoudheidsvirus. Dat kan zich niet vermenigvuldigen in de mens, maar smokkelt wel genetisch materiaal binnen dat zorgt voor de aanmaak van het voor SARS-Cov-2 karakteristieke eiwit waarop een immuunreactie van het lichaam volgt zodat de gevaccineerde persoon klaar is voor een aanval van het virus.
Het vaccin van Janssen heeft als voordeel dat het wellicht slechts een keer ingespoten moet worden
De Europese Commissie ondertekende afgelopen zomer een contract met AstraZeneca voor de aankoop van 300 miljoen vaccins met een optie op 100 miljoen vaccins extra. Daarvan zouden ongeveer 7,5 miljoen vaccins voor België gereserveerd zijn.
Twee weken later kondigde de Europese Commissie ook een contract aan voor de mogelijke aankoop van 300 miljoen vaccins van GSK-Sanofi. Die twee farmagiganten verwachten in de tweede helft van volgend jaar een vaccin op de markt te hebben.
Vorige week zette de Europese Commissie ook een handtekening onder een contract met Janssen Pharmaceutica (Johnson&Johnson) voor de aankoop van 200 miljoen vaccins met een optie op 200 miljoen doses extra. Ook het vaccin van Janssen zit in de derde fase en heeft als voordeel dat het, in tegenstelling tot het gros van de andere kandidaten, wellicht slechts één keer ingespoten moet worden. Het gros van de andere kandidaten voorzien twee opeenvolgende injecties, wat logistiek voor extra problemen zorgt.
Intussen rondde de Europese Commissie ook gesprekken af met een aantal andere producenten. De verwachting is dat er in de loop van de komende dagen of weken nog extra bestellingen zullen worden aangekondigd.
Onderzoek stilgelegd
Door breed in te zetten en contracten af te sluiten met verschillende producenten hoopt Europa zich in te dekken tegen eventuele mislukkingen in de laatste rechte lijn. Dat lijkt helaas geen overbodige luxe.
De voorbije weken werden immers zowel het onderzoek van AstraZeneca als het onderzoek van Janssen stilgelegd. Dat gebeurt wel vaker wanneer mensen ziek worden. Het is dan aan een onafhankelijke commissie om na te gaan of de ziekte te maken heeft met het vaccin of niet.
Wanneer er geen verband bestaat – bijvoorbeeld omdat de zieke persoon tot de controlegroep behoort die een placebo krijgt en niet tot de effectief gevaccineerde groep – kan het testen gewoon verdergaan.
In het geval van AstraZeneca werden de testen intussen hervat in Groot-Brittannië, Zuid-Afrika en Brazilië, maar nog niet in de Verenigde Staten. De niet-bevestigde berichten dat bij een van de deelnemers een ontsteking van het ruggenmerg zou zijn vastgesteld, voedde de voorbije weken de vraag naar meer transparantie over wat er precies aan de hand is.
Wellicht daarom maakten zowel AstraZeneca, Pfizer als Moderna intussen de protocollen openbaar die ze hanteren bij hun fase drie onderzoeken. Die protocollen preciseren wat het onderzoek precies inhoudt en onder welke condities ze worden gevoerd.
Protocollen
De gigantische financiële belangen, de politieke druk en de hooggespannen verwachtingen bij de bevolking maken dat de race naar een vaccin gelopen wordt. onder een gigantisch vergrootglas. Dat zorgt ervoor dat eventuele misstappen of malversaties minder kans maken. Tegelijk gaat ook veel nuance verloren.
Het zwart-witbeeld dat een vaccin ons van de ene dag op de andere uit de coronacrisis zal halen, houdt geen steek
Nochtans is de rol die vaccins kunnen spelen bij het onder controle krijgen van de epidemie bij uitstek een genuanceerd verhaal. Het zwart-witbeeld dat een vaccin ons van de ene dag op de andere uit de coronacrisis zal halen, houdt geen steek.
Voor belangrijke discussiepunten, zoals de werkzaamheidsgraad van een vaccin en zelfs de precieze formulering van datgene waar een vaccin tegen zou moeten beschermen, is nauwelijks plaats in het debat.
Nochtans is de omschrijving van wat de vaccinbouwers exact onderzoeken cruciaal. Wie de protocollen naleest, stelt vast dat zowel AstraZeneca, Moderna als Pfizer in hun onderzoek testen of het vaccin het aantal patiënten met een symptomatische vorm van Covid-19 vermindert. Dat lijkt logisch, maar vooral wat er niet staat is belangrijk.
Ernstig ziek
Zo staat er niet dat de onderzoekers willen nagaan of met het vaccin (ook) het aantal gevallen met een ernstige vorm van Covid-19 wordt verminderd, zeg maar coronapatiënten die in het ziekenhuis belanden.
Een vaccin dat daartoe bijdraagt, zou vanzelfsprekend sterk de voorkeur genieten, maar de derde fase van een klinisch onderzoek om zoiets te meten, zou ook veel langer duren.
De lopende onderzoeken zullen ons niet vertellen of een vaccin ook het aantal ernstig zieke mensen zal terugdringen
De derde fase van het klinisch onderzoek verloopt immers ‘event-based’. Dat wil zeggen dat het onderzoek afgelopen is wanneer voldoende mensen in de testgroep corona hebben opgelopen. Dat aantal wordt vanzelfsprekend veel sneller bereikt wanneer alle symptomatische personen worden ingerekend, en niet enkel de personen met een zeer ernstige vorm van Covid-19.
Ook het omgekeerde is waar: het onderzoek bestudeert niet of het vaccin (ook) het aantal asymptomatische coronapatiënten vermindert. Die patiënten mogen dan al geen symptomen vertonen, wellicht spelen ze wel een rol als verspreider van het virus. Of een vaccin ook het aantal asymptomatische besmettingen terugdringt, is vanuit maatschappelijk oogpunt evenzeer belangrijk.
De lopende onderzoeken zullen ons dus niet vertellen of een vaccin het aantal ernstig zieke mensen zal terugdringen. Het zal ons ook niet vertellen of het aantal mensen dat besmet is zonder dat ze symptomen hebben, zal teruglopen. We kunnen hopen dat het zo is, en er zijn ook redenen om aan te nemen dat een vaccin ook preventief zal werken voor zowel de asymptomatische patiënten als voor de ernstig zieke coronapatiënten, maar we zullen het niet weten.
Hoe werkzaam?
Wat de onderzoeken ons wel zullen vertellen, is hoe werkzaam het vaccin zal zijn.
De helft van de personen die deelnemen aan het onderzoek krijgt een vaccin, de andere helft een placebo. Wanneer het vooraf bepaalde aantal besmettingen in beide groepen is bereikt – in het geval van Moderna bijvoorbeeld is dat 151 – wordt de verhouding gemaakt tussen het aantal symptomatische besmettingen in de gevaccineerde groep en het aantal symptomatische besmettingen in de controlegroep. Die verhouding bepaalt de werkzaamheidsgraad van het vaccin.
Omdat Covid-19 vooral bij oudere mensen ernstig verloopt, is de werkzaamheidsgraad van een vaccin in de hogere leeftijdscategorieën van groot belang
Wanneer de groep gevaccineerde deelnemers 50% minder gevallen van symptomatische besmettingen telt dan de groep die een placebo kreeg, dan is de werkzaamheidsgraad 50%. Dat is het minimum voor een erkenning.
Ter vergelijking: de werkzaamheidsgraad van het griepvaccin verschilt van jaar tot jaar maar bedraagt gemiddeld ongeveer 60% bij 65-plussers.
Die laatste toevoeging is niet zonder belang. Omdat met de leeftijd het immuunsysteem minder flexibel wordt, is de bescherming bij oudere mensen doorgaans minder goed dan bij jongere mensen. Omdat Covid-19 vooral bij oudere mensen ernstig verloopt, is de werkzaamheidsgraad van een vaccin in de hogere leeftijdscategorieën van groot belang.
Geen wondermiddel, wel belangrijk
Bovenstaande kanttekeningen impliceren geenszins dat de zoektocht naar een vaccin verloren tijd zou zijn of geen absolute prioriteit moet zijn. Een vaccin ontwikkelen en verdelen op een jaar tijd zou een onwaarschijnlijke prestatie zijn. Ze geven wel aan dat een vaccin niet het wondermiddel is dat er links en rechts van gemaakt wordt.
Een vaccin wordt zonder enige twijfel een van de belangrijkste ijzers die we, hopelijk al komend voorjaar, in het vuur hebben om Covid-19 onder controle te krijgen.
Alleen zal het wonder niet van de ene dag op de andere geschieden en zullen ook andere zaken zoals een uitgekiende teststrategie, robuust contact- en brononderzoek, verbeterde medicatie en aangepast gedrag noodzakelijk zijn om mee de weg te plaveien, terug naar hoe het was.
