Wat was – in België - dé gebeurtenis van 2019? Dat Tom Van Grieken verkozen werd tot ‘Politicus van het Jaar’ door de lezers van Humo? De vastberadenheid van Anuna De Wever en de wanhoop van haar naamgenoot uit Antwerpen? De comeback van de Belgische monarchie?
Voor Apache is het duidelijk: de burgers achter de coöperatieve bank-in-oprichting NewB zijn erin geslaagd om in enkele weken tijd maar liefst 35 miljoen in te zamelen via een crowdfunding.
Kantelpunt
Het idee om een bank op te richten door en voor burgers ontstond na de kredietcrisis van 2008. Die crisis was een kantelpunt in de recente geschiedenis. Ze toonde dat het tomeloze kapitalisme, dat ongecontroleerd kon woekeren na de val van de Muur van Berlijn, niet in staat was om alle beloftes in te lossen die vervat zaten in de theorie van ‘het einde van de geschiedenis’.
Het huidige, ongecontroleerde systeem negeert de impact van de economie op de planeet. De kosten van de vervuiling en de klimaatopwarming worden afgeschoven op de toekomstige generaties
Kapitalisme zorgt voor een steeds grotere kloof tussen een erg kleine groep multimiljardairs en de rest van de bevolking. Waar kapitalisme economische groei brengt, leidt het ook niet automatisch tot democratie. Dat wordt bewezen in China en Rusland, waar het systeem hand in hand gaat met dictatuur of op z’n minst een nep-democratie. Zelfs in de VS gaan er academische stemmen op die verkondigen dat de ‘Land of the Free’ niet langer een democratie is.
Een bank oprichten die het spaargeld van mensen eerlijk belegt en investeert in projecten die het algemeen belang dienen en niet de winsthonger van de ‘1 procent’ moeten stillen. Dat is de droom van NewB.
Niemand gaf een halve euro om de slaagkansen van Tom Olinger en zijn team. In zowat alle kranten werd het initiatief geridiculiseerd en zelfs verdacht gemaakt. Of het debacle van Arco niet negatief zou afstralen op NewB, wilden onze collega’s van De Tijd weten? Een wel erg vileine vraag. De coöperatieve spaarbank van de christelijke arbeidersbeweging, Bacob, kwam immers pas in de problemen toen ze in 1993 een gewone commerciële bank werd en daarna opging in Dexia dat zich begon te gedragen als een beleggersclub.
De Nationale Bank deed er alles aan om de crowdfunding van NewB te dwarsbomen. De bank moest elke promotionele boodschap over de operatie laten voorafgaan door een mededeling die eigenlijk al het schielijk overlijden van de bank aankondigde. Dat minder dan tien procent van het uiteindelijk ingezamelde kapitaal van overheden of instellingen komt en de rest van gewone burgers die gemiddeld zo’n 500 euro investeerden, is een bewijs dat de coöperatieve gedachte springlevend is.
Een coöperatie is een bedrijfsvorm die democratie en economie in zich verenigt. De investeerders zijn evenwaardig. Wie honderd aandelen heeft, heeft één stem in de algemene vergadering, net zoals de coöperant met maar één aandeel. De winst van de onderneming moet grotendeels opnieuw worden geïnvesteerd. Maximaal 6 procent mag worden uitgekeerd aan de coöperanten.
Apache wordt ook uitgegeven door een coöperatie. Meer dan 1.500 burgers leggen hun centen samen om een professionele redactie in staat te stellen om aan onafhankelijke (onderzoeks)journalistiek te doen. Zonder winstoogmerk, behalve dan de winst voor de democratie.
Systeemcrisis
Het regende het voorbije jaar alarmerende berichten over de gezondheidstoestand van wat voorheen als “het meest succesvolle economische systeem in de wereldgeschiedenis” werd beschouwd: het kapitalisme. The Economist maakt een onderscheid tussen het ‘goede’ en het ‘slechte’ kapitalisme, The Financial Times hekelt het “oneerlijke” kapitalisme. Het World Economic Forum in Davos waarschuwde in 2012 al voor het einde van het eens zo geroemde systeem. Forbes voorspelde dan weer dat de mensheid zal uithongeren tegen 2050 als het kapitalisme niet wordt bijgestuurd.
Het kapitalisme van de 21ste eeuw heeft zowat alle facetten van het menselijk leven op de markt gegooid
In december 2019 wijdde het toonaangevende Amerikaanse tijdschrift Foreign Affairs een heel dossier aan de toekomst van het kapitalisme. Daarin legden specialisten als Branco Milanović, Joseph E. Stiglitz, Todd N. Tucker, Gabriel Zucman en Miatta Fahnbulleh uit waarom de neoliberale invulling van het kapitalisme geen antwoord biedt op de noden van de mensheid.
Hun analyse sluit aan bij die van Thomas Piketty in ‘Kapitaal in de XXIste Eeuw’ en ‘Kapitaal en Ideologie’. Het neoliberalisme zorgt ervoor dat een oligarchie (een plutocratie) van superrijke ondernemers of renteniers alsmaar rijker wordt. In de geïndustrialiseerde wereld stagneert de levensstandaard van de meerderheid van de burgers.
In de armere landen is er wel een toename van de levensstandaard, maar ook die andere de belofte van Francis Fukuyama in ‘The End of History and the Last Man’ uit 1992 blijkt een hersenspinsel: kapitalisme leidt niet tot democratie. Het ‘trickle down effect’ dat vooropstelt dat de rijkdom van miljardairs ook de allerarmsten ten goede komt, is dan weer… fake news.
Bovendien negeert het huidige, ongecontroleerde systeem de impact van de economie op de planeet. De kosten van de vervuiling en de klimaatopwarming worden afgeschoven op de toekomstige generaties.
De kathedraal van de sociale zekerheid staat in brand. En wie denkt dat een Warmste Week hem kan vervangen, dwaalt.
Machtsverlies
De globalisering leidde bovendien tot een enorm machtsverlies van de democratisch georganiseerde natiestaten en zette ook de internationale samenwerking in de Europese Unie of de Verenigde Naties onder druk. Dat democratische deficit zorgt voor ontreddering bij de burgers, voedt de antipolitiek en brengt de wereld op de rand van een wereldoorlog.
Waar de auteurs in Foreign Affairs te weinig bij stilstaan is de uitholling van het middenveld. De georganiseerde arbeidersbeweging slaagde erin – met veel bloed en zweet – om in de negentiende en het begin van de twintigste eeuw een aantal basisrechten af te dwingen. Het algemeen stemrecht was er daar een van. De hoop dat de arbeiders via verkiezingen bestuurders zouden kiezen die hun belangen zouden behartigen, bleek naïef. Een gemengd systeem, waarbij vakbonden ook een tegenmacht kunnen ontwikkelen buiten het parlement, bleef noodzakelijk om de herverdeling van de door het kapitalisme gegenereerde rijkdom blijvend te organiseren.
Sinds de val van het communisme (dat lange tijd diende als afschrikking in het westen) is de druk op dat ‘sociaal overleg’ alleen maar toegenomen. Werknemers, werklozen, zieken en mensen in armoede worden daardoor meer en meer teruggeworpen op zichzelf. De kathedraal van de sociale zekerheid staat in brand. En wie denkt dat een Warmste Week hem kan vervangen, dwaalt.
Racistische partijen schuiven de zwartepiet (sic) door naar nieuwkomers en vluchtelingen en creëren een sfeer van angst en haat.
Waar vroeger één loon volstond om een kroostrijk gezin op te voeden, komen veel koppels niet toe met twee – precaire – lonen. De impact van het kapitalisme op het familieleven en op lokale gemeenschappen leidt tot vereenzaming, verharding en atomisering van de samenleving.
De schatkisten van de staten redden in 2009 de banken. Ze zullen ook de planeet moeten redden
Het kapitalisme van de 21ste eeuw heeft zowat alle facetten van het menselijk leven op de markt gegooid. Basisbehoeften als een dak boven je hoofd, onderwijs, gezondheidszorg, maar ook cultuur zijn allemaal ‘verhandelbaar’ geworden. Het is niet langer de staat die deze diensten aanbiedt, het is de markt die in alle behoeften voorziet… voor diegenen die het kunnen betalen. Veertig jaar lang kreeg de wereld te horen dat ‘de staat’ slecht was en ‘de markt’ goed. Veertig jaar lang domineerde TINA (There is No Alternative) elk debat over politiek en economie.
Dat tijdperk is in 2019 ten einde gekomen. TINA mag stilaan ten grave worden gedragen.
Overal in de wereld, en voor het eerst sinds lang ook in West-Europa, zijn vorig jaar mensen op straat gekomen omdat ze TINA niet langer geloven. Ze zweren voortaan bij TIARA: There Is A Real Alternative. De term komt (o ironie!) uit de beleggerswereld. De Gele Hesjes willen niet opdraaien voor de kosten van de ecologische transitie terwijl “de elite” exorbitante winsten blijft opstrijken (en steeds minder belastingen betaalt).
Dat de (sympathisanten van) de Gele Hesjes zich vaak van vijand vergissen en in het stemhokje vaak voor populistische en racistische partijen stemmen, is doodjammer. Vooral omdat die partijen meeheulen met de plutocraten. Maar het is wel een teken aan de wand en een oorverdovend alarm voor alle linkse en progressieve partijen die nog de ambitie hebben om te streven naar een zo groot mogelijke emancipatie van de zwakkeren in de samenleving.
Greta en Anuna
De klimaatspijbelaars, met tieners als Greta Thunberg en ‘onze’ Anuna De Wever als vastberaden en pientere aanvoerders, confronteerden ‘de volwassenen’ met hun eigen hypocrisie. Al sinds 1972 waarschuwen wetenschappers dat er een einde komt aan de groei en dat de draagkracht van onze planeet niet eindeloos is. Al die tijd werd die olifant in het midden van de huiskamer genegeerd, ook al is de rol van de mens in de opwarming van de aarde talloze keren wetenschappelijk aangetoond.
De apocalyptische bosbranden in Australië lijken wel een gigantisch uitroepingsteken dat de ernst van de situatie moet onderstrepen. Het warmterecord van 40,6°C in Kleine Brogel dit jaar moet ook hier alarmen doen afgaan. Niet alleen in woestijngebieden kreunen boeren onder de enorme droogte, ook in West-Vlaanderen is dat het geval.
Er wordt vaak cynisch en lacherig gedaan over het protest van Greta, Anuna en co. Maar als Geert Mak ooit nog een nieuw vervolg maakt op zijn ‘In Europa’, dan zal hij de dag dat Greta Thunberg met een bordje ‘Skolstrejk för klimatet’ voor de ingang van het parlement in Stockholm ging zitten met stip noteren.
9 september 2018 was een kantelmoment. Amper een jaar later kondigt de Europese Unie een ‘Green Deal’ af die moet zorgen voor een radicale transformatie van onze manier van leven. Liberale economen als Paul De Grauwe roepen al jaren dat er meer geld moet worden gepompt in de groene economie. Hij, en talloze van zijn collega’s, poneren met kracht dat het kapitalisme alleen kan worden gered met… overheidsinvesteringen. De schatkisten van de staten redden in 2009 de banken. Ze zullen ook de planeet moeten redden.
Dat kan alleen met een rechtvaardige fiscaliteit. Multinationals uit de data-economie, die nu ontsnappen aan nationale fiscale regels, zullen tot de orde moeten worden geroepen. De plaag van de belastingontduiking, die bij elke ‘leak’ aan de oppervlakte komt, moet worden bedwongen.
Tegelijk zullen de overheden opnieuw de markt moeten terugdringen op die domeinen die essentieel zijn voor ons leven: de gezondheidszorg, het onderwijs… en de media.
Vrije pers
De overheid moet snel een kader scheppen waarbinnen vrije, onafhankelijke media kunnen overleven
Neen, staatszenders en regeringskranten moeten er niet komen. Maar de overheid moet wel snel een kader scheppen waarbinnen vrije, onafhankelijke media kunnen overleven. In kleine taalgebieden, zoals het onze, is dat nog acuter dan in de Angelsaksische wereld.
Door de ineenstorting van het businessmodel van de (gedrukte) media (adverteerders verhuisden naar Facebook en Google, en de nieuwe generatie lezers is niet bereid te betalen voor journalistiek) kwam een infernale dynamiek op gang die op korte termijn zal leiden tot het einde van media as we know them.
Branko Milanović legde eind november in The Guardian de vinger op de wonde. Hij wijst erop dat de globalisering en de technologische revolutie nieuwe en tot nu toe onbestaande markten hebben gecreëerd. Deze platformeconomie (Airbnb, Uber, WeWork) bestaat enkel bij de gratie van de achterliggende data-economie. Die is stilaan aan het uitgroeien tot de belangrijkste van allemaal.
Het verzamelen, bewerken en commercialiseren van onze persoonlijke gegevens (die de neerslag zijn ons gedrag en onze gedachten) is de basis van deze nieuwe economie. In de VS zorgen de 25 grote technologiebedrijven voor 20 procent van de marktkapitalisatie. De vijf grootste databedrijven (Apple, Amazon, Facebook, Google, Microsoft) zijn samen bijna drie keer zo groot als de grootste ‘brick and mortar’-bedrijven (Exxon, Johnson and Johnson, Proctor and Gamble, Royal Dutch Shell en Walmart).
De VN zetten de uitdagingen en gevaren vorig jaar op een rijtje. “De toekomst van de mensheid ligt in de weegschaal.” Hoe we de data-economie vorm geven, zal ook de toekomst van de wereldeconomie bepalen. We moeten dan ook de moeilijke vragen niet uit de weg gaan. Ik pik er een paar uit.
- Hoe zetten we een eerlijke prijs op data, zeker als we rekening houden met privacy en veiligheidslekken, om de opbrengsten van de data-economie eerlijk te verdelen?
- Welke invloed hebben de monopolies in de data-economie op de inkomens en de verdeling van de rijkdom?
- Welke invloed hebben de monopolies op de investeringen in andere sectoren van de economie?
- Moeten bedrijven in de data-economie anders belast worden?
“De antwoorden op deze vragen, zullen ons in staat stellen te garanderen dat de data-economie werkt voor iedereen (…) en zorgt voor duurzame ontwikkeling,” besloot de VN.
Spionage
Als die markt niet streng gereglementeerd wordt door democratisch gecontroleerde instellingen, wordt zij een gigantisch spionagenetwerk. Sciencefiction? De NSA-affaire na de Tweede Golfoorlog toont aan hoe realistisch dit schrikbeeld is. Toen werden burgers door hun eigen overheden bespioneerd, vandaag is het mogelijk dat privébedrijven die zelfs niet door een tandeloos parlement worden gecontroleerd dat doen.
Wanneer nieuwssites enkel lokmiddelen zijn voor ‘clicks’ die leiden tot data die kunnen worden doorverkocht aan ondernemers, doen ze niet meer aan journalistiek maar aan reclame
Apache kan erover meespreken. Wij werden in 2016 gevolgd door privé-detectives van Land Invest Group.
Media die meestappen in dit verhaal verkopen hun ziel aan de duivel. De relatie tussen kranten en hun lezers is gebaseerd op vertrouwen, op groepsgevoel. Wanneer nieuwssites enkel lokmiddelen zijn voor ‘clicks’ die leiden tot data die kunnen worden doorverkocht aan ondernemers, doen ze niet meer aan journalistiek maar aan reclame. Iets wat uit den boze is voor een journalist.
Als bedrijven als Cambridge Analytica deze data gebruiken om door politici gefabriceerd fake news bij de meest gevoelige doelgroepen te brengen is de omkering van alle waarden die een journalist dierbaar zijn, een feit.
Journalistiek heeft een specifieke functie in een democratie: verslag uitbrengen van de gebeurtenissen, het debat organiseren, de macht controleren en nieuwe ideeën verspreiden. In een model dat enkel gericht is op het verzamelen van data van lezers en kijkers, speelt dat allemaal geen enkele rol.
In de data-economie zijn immers alleen de data van kapitaalkrachtige doelgroepen belangrijk. Zo is een commerciële omroep of een commerciële krant niet geïnteresseerd in het leesgedrag (of ‘klikgedrag’) van werklozen, mensen in armoede, gepensioneerden met een klein pensioen of zelfs van gewone arbeiders of ‘flexwerkers’ die elke maand moeten uitkijken hoe ze uit het rood blijven. Voor hen is alleen de doelgroep 18-44 jaar uit de hogere middenklasse interessant.
De ‘hardwerkende Vlaming’ wordt die groep vaak genoemd, een van de fraaiste staaltjes van ‘newspeak’ die het verziekte maatschappelijke debat de laatste decennia heeft opgeleverd. De échte hardwerkende Vlamingen staan “met de nacht” in de fabriek of kloppen dubbele shifts als verpleegster. Ze eisen nu een pensioen van 1.500 euro.
Media die meedraaien (meeheulen is ook een gepast woord) zetten zichzelf oogkleppen op. Hun rol als vierde macht wordt al snel ondergeschikt aan hun commercieel doel. De mainstream wordt smaller en smaller, en negeert de wijde vertakkingen van het maatschappelijke debat en de sociale realiteit. Enkel wat hapklaar in een ‘clickable’ titel kan worden verpakt, komt nog in aanmerking om te worden gepubliceerd. Grote (sociale) reportages, onderzoeksjournalistiek, maar ook kunstkritiek en essay komen meer en meer onder druk te staan.
Onafhankelijke media
Overal in de wereld ontstaan dan ook onafhankelijke media die dit spel weigeren mee te spelen. Ze zoeken hun middelen bij de burgers, bij middenveldorganisaties of bij stichtingen en ja, ook bij subsidies van de overheid.
Alle kranten en tijdschriften die je in ons land in de winkel ziet liggen worden uitgegeven door steenrijke ondernemers van rijke Vlaamse families
Dit financieringsmodel mikt niet op investeerders die hoge dividenden eisen van hun belegging, maar wel op burgers die opnieuw ‘hun krant’ willen lezen. De doorgedreven commercialisering van de media, vanaf de jaren negentig van de vorige eeuw, en de crisis in de sector, hebben voor een gigantische kaalslag gezorgd. Grote mediagroepen kopen kleinere collega’s op. Titels verdwijnen, samen met hun redacties. Of titels blijven bestaan, maar zien hun redacties opgaan in één grote legbatterij voor hapklaar nieuws.
Een paar ‘senior writers’ en opiniemakers zorgen amechtig nog voor een eigen smoel van media die in essentie allemaal centrumlinks of centrumrechts zijn. De opiniewaaier is wel erg smal geworden. Zowel aan de linker- als aan de rechterzijde van het politieke spectrum zijn er massa’s verweesde lezers die hun nieuwshonger stillen in de kieren en spleten van het internet.
De ontzuiling van de media heeft, zo gaat het riedeltje, ertoe geleid dat de kranten niet langer in handen zijn van drukkingsgroepen uit het middenveld. Hoera! Wat een misvatting! Alle kranten en tijdschriften die je in ons land in de winkel ziet liggen worden uitgegeven door ondernemers. Door steenrijke ondernemers. Rijke Vlaamse families. Die mogen dan al niet op de stoel van hoofdredacteurs gaan zitten, ze bepalen wel wie er op die stoel zit en ze bepalen met hun centen hoe hoog de lat mag liggen.
Is het daarom dat burgers op eigen houtje media beginnen op te richten, gefinancierd door hun lezers?
In Vlaanderen, met zijn kleine markt, blijft het bij een aantal kwetsbare spelers, maar wereldwijd is hun aantal exponentieel aan het toenemen. Het feit dat je als krantenmaker dank zij het mobiele internet niet langer je geld naar de drukker moet dragen, is hierbij een belangrijke troef. Het succes van The Guardian, maar ook van een wonderlijk fenomeen als Wikipedia toont aan dat een krachtenbundeling van burgers wel degelijk een tegenmacht kan genereren. Nieuwe spelers als Mediapart, Follow the Money en De Correspondent zijn vaste waarden geworden.
Een democratie zonder reuring op straat is een videospel en geen levend systeem.
Burgers
Het is bon ton om te spotten met burgerbewegingen, ook in kranten die destijds door hun lezers werden gered met een gigantische crowdfundingsoperatie (De Morgen in 1987). Experimenten met burgerpanels, of het uitloten van parlementsleden en burgerbewegingen die zich rond een bepaald thema groeperen, worden als tijdverdrijf voor bakfietsapostels of yogasnuivers weggezet.
Bij nader inzien blijken ze uiterst doeltreffend te zijn omdat ze de publieke opinie voeden en daardoor de propagandamachine van de politieke partijen verstoren. Je kunt er niet naast kijken: Ringland staat in de steigers, Doel zal niet worden afgebroken en als Paul Magnette ooit premier wordt, zal de Senaat een ‘huis van de burger’ worden.
En ook vanuit een heel andere hoek: Vlaanderen zou al lang vol met windmolens staan als er geen krachtige en goed georganiseerde boze-burgerbeweging was die dat met hand en tand bestrijdt. Zonder de Gele Hesjes was het rekeningrijden een feit geweest en zonder de algemene staking van de vakbonden en de petitie van de PVDA was het verhogen van het minimumpensioen tot 1.500 euro, nooit op de agenda van centrumrechtse informateurs verschenen.
Wie dingen wil doen bewegen, moet zelf ook bewegen om het beleid te kunnen beïnvloeden. Dat was zo in de negentiende eeuw met de arbeidersbeweging, dat was zo in de jaren tachtig van de vorige eeuw met de vredesbeweging en dat is vandaag zo met de klimaatbeweging. Een democratie zonder reuring op straat is een videospel en geen levend systeem.
De moderne burgerbewegingen bestaan in alle vormen en soorten, maar ze missen één troef die hun voorgangers wel hadden: een politiek verlengstuk
Burgerbewegingen vervangen in heel het land de oude adviesraden of vullen ze tenminste aan. Cultuurraden, milieuraden, Gecoro (gemeentelijke commissie voor ruimtelijke ordening), seniorenraden, jeugdraden of mondiale raden: allemaal hebben ze het moeilijk om leden te vinden die a) een significante achterban vertegenwoordigen, en b) zich willen engageren in een administratief, saai en ambtelijk systeem. In een tijd dat je met één tweet, of een bordje op je schoot voor het parlement de zaak in beweging kunt krijgen, lijken die oude vormen van inspraak op bezigheidstherapie voor vergadertijgers.
De moderne burgerbewegingen bestaan in alle vormen en soorten, maar ze missen één troef die hun voorgangers wel hadden: een politiek verlengstuk. Politieke partijen vertegenwoordigen voortaan alleen nog hun kiezers. In ons land is enkel de PS nog een klassieke partij die haar leden begeleidt van wieg tot het graf.
Of we terug moeten naar die tijd? Wellicht niet, maar partijen moeten meer zijn dan overgesubsidieerde (sociale) massamedia (ze hebben de kranten niet meer nodig) en… theaters. Ze moeten de grote stromingen van vandaag oppikken, uitdiepen, legitimeren met wetenschappelijk onderbouwde voorstellen, mobiliseren, onderhandelen en besturen. Of oppositie voeren. De Belgische partijen doen vandaag bijna niets van dit alles.
Of het de nieuwe beweging van de voormalige topman van Unizo Karel Van Eetveldt zal zijn of een andere beweging, valt niet te voorspellen. Feit is dat de implosie van het traditionele middenveld en de partijen die de belangen van dat middenveld behartigden, zal leiden tot nieuwe partijen. Partijen die wél een antwoord kunnen bieden op de noden van vandaag: een eerlijke verdeling van de rijkdom, een klimaatbeleid, veiligheid, transparantie en radicale(re) democratie.
Ploerten
Media die ongebonden (financieel en politiek) hun (sleutel)rol kunnen spelen in dit proces zijn nodig. Zij moeten de charlatans en de ploerten scheiden van de visionaire denkers en de Gutmenschen die het… goed voor hebben met de mensen. (Dat die nobele term vandaag een scheldwoord is geworden is nog zo’n staaltje van ‘newspeak’.)
Zij moeten zonder vrees en in comfortabele omstandigheden hun nobele stiel uitoefenen: de best mogelijke versie van de waarheid achterhalen en op zo’n manier publiceren dat zo veel mogelijk mensen er iets aan hebben en dat zij zich zo goed mogelijk kunnen emanciperen.
Dat heeft met clicks, met dividenden, postsubsidies, met het bespioneren van lezers en het cultiveren van een valse consensus niets te maken.
Bij Apache lag Tina al lang bij het grof huisvuil. Vanaf 2020 wordt Tiara ons lichtend voorbeeld.
Dit jaar vieren we onze tiende verjaardag. Dat is op zich al een mirakel. De weg is nog lang en onze ambities zijn nog steeds groter dan onze slagkracht. Maar dat we deel uitmaken van een mondiale beweging, aangevoerd door Tiara, stelt ons gerust.
U hoort nog van ons.
