Winkeldief of shopper: Leuven filmt u, 24/7

Brecht Castel , Dieter Castel
privacy leuven camera
Illustratie: © Rosa Snijders
Artboard 7

Dit artikel zou iedereen in 2020 gelezen moeten hebben, volgens Annelien Van Roey

Met Apache Lokaal onderzocht Apache 4 thema’s op reginonaal niveau. Waar lokale journalistiek de cruciale waakhond is voor de democratie, staat ze zwaar onder druk. Zo worden beslissingen van lokale politici niet langer kritisch tegen het licht gehouden.

Een van de thema’s die Apache onderzocht: de opkomst van slimme camera’s. Onder meer in Leuven. Het stadsbestuur plaatste er de voorbije jaren overal slimme camera’s. Overal in het centrum word jij nu gefilmd. Zogenaamd voor betere mobiliteit of meer veiligheid. Maar wie beheert deze camera’s? Vervangen ze blauw op straat? Schaden ze jouw privacy? En worden de beelden veilig opgeslagen?

Annelien Van Roey is marketingverantwoordelijke bij Apache.

> bekijk ook de keuze van de rest van het team

Stel, u trekt voor de solden naar Leuven. Dan zal uw namiddagje shoppen niet onopgemerkt voorbij gaan. Bij aankomst in het station lonken tientallen camera’s van de NMBS mee. In de Bondgenotenlaan bespieden de beveiligingscamera’s van winkelketens u. En misschien loopt u in het vizier van een toerist die het eeuwenoude stadhuis kiekt.

Maar ook de overheid filmt u, winkeldief of niet. Vijftien jaar geleden was de politiezone Leuven een pionier in het inzetten van camera’s. Als een van de eerste burgemeesters van België liet Louis Tobback (sp.a), Leuvens burgervader van 1995 tot 2018, bewakingscamera’s plaatsen.

Tijdens het stadsfestival Marktrock in augustus 2005 speelden Craig David en DJ Tiësto de Oude Markt plat. Die optredens waren als het ware de inhuldiging van de eerste politiecamera’s in de Vlaams-Brabantse hoofdstad.

LEUVEN - MARKTROCK - POLICE - SECURITY
In 2005 werd de pers uitgenodigd in de controlekamer van de bewakingscamera's die voor het eerst zouden worden gebruikt tijdens Marktrock (Foto: © Herwig Vergult (Belga))

21 bewakingscamera’s ter waarde van 800.000 euro houden sindsdien de feestbeesten in de uitgaansbuurt in de gaten. "Toen kreeg ik bakken kritiek van de VLD, omdat ik de privacy schond van de fuifnummers en de studenten", vertelde Tobback bij zijn afscheidsinterview als burgemeester aan Knack. "Ik wil de privacy alleen beperken voor zover dat noodzakelijk is voor het algemeen nut, maar ook niet meer dan dat."

leuven 2005
Kaart onder Open Database Licentie (ODbL)

Causaal verband

Volgens de Leuvense politie ligt het nut van de camera’s in het live aansturen van de patrouilles en het onderzoek na de feiten. Ondanks de camera’s nam de overlast van vechtpartijen en vandalisme op de Oude Markt in de volgende jaren toe. "Het is onmogelijk om de plaatsing van bewakingscamera’s causaal te verbinden met criminaliteitscijfers, daarvoor zijn er te veel factoren", zegt eerste commissaris Marc Vranckx van de Leuvense Politie.

De effectiviteit van de camera’s is met cijfers dus moeilijk hard te maken. Desondanks lag de uitbreiding van het permanente cameranetwerk twee jaar later vast. Het glasvezelnetwerk daarvoor lag namelijk reeds klaar onder het winkelgebied van de Diestsestraat. "Leuven is Londen niet, hè", liet Leuvens politiecommissaris Koen Wouters in 2007 weten aan Het Nieuwsblad. "Het bewakingssysteem mag nooit een doel op zich zijn."

"De toestellen komen waar de mensen zijn. Mocht de Oude Markt geen enkel café meer tellen, dan verdwijnen de camera's er, en mocht er elders een inbrakengolf optreden, dan worden ze verplaatst."

Van een verplaatsing of het verdwijnen van politiecamera’s in Leuven is er tot op vandaag geen sprake. Integendeel, in 2012 breidde het gefilmde gebied uit en verdrievoudigde het aantal camera’s in Leuven met een investering van 960.000 euro.

leuven 2013
Kaart onder Open Database Licentie (ODbL)

Wereldwijde toename

Leuven is geen alleenstaand geval. Wereldwijd is er een forse toename van bewakingscamera’s, zowel in handen van de overheid als privé. De Duitse privacy-activist Max Kamba probeert die evolutie zichtbaar te maken. 

Met zijn project Surveillance under Surveillance neemt hij de toezichtsmaatschappij op de korrel. Via OpenStreetMap, een vrij alternatief voor Google Maps, kan elke burger camera’s toevoegen aan een interactieve kaart. Op die kaart staan naast de locaties van de camera’s ook het type, de beheerder en het gefilmde gebied.

"Jaarlijks worden er 20.000 camera’s toegevoegd", vertelt Kamba. "Het merendeel in Duitsland, Frankrijk en de Verenigde Staten. Privacy-activisten gebruiken de kaart om anderen bewust te maken van het surveillance-probleem."

Privacy-activist Max Kamba: 'Zelfs als de beheerder van de camera’s de privacyregels volgt, kan de data gestolen, geanalyseerd en misbruikt worden'

Dat probleem heeft volgens hem alles te maken met macht. "Surveillance is hoogst problematisch voor onze democratie. Mensen passen hun gedrag aan als ze zich bekeken voelen. Het is een bedreiging voor vrije meningsuiting, in de brede zin van het woord, en voor het fundamentele recht op privacy." Het recht op privacy staat in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. 

"De camerabeelden kunnen makkelijk misbruikt worden", zegt Kamba. "Misschien worden ze niet-geëncrypteerd opgeslagen in onveilige clouds of gestolen via onveilige internetconnecties." Vorige zomer bleken de bewakingscamera’s van het Chinese Dahua, de tweede grootste producent in de wereld, nog een kwetsbaarheid te hebben waardoor de audio van de camera’s kon afgetapt worden.

Op de site van Kamba staan verschillende artikels opgelijst over dit thema. "Zelfs als de beheerder van de camera’s de privacyregels volgt, kan de data gestolen, geanalyseerd en misbruikt worden. Zulke informatie hebben, betekent veel macht."

Maar worden we niet sowieso constant gevolgd in 2020? "Absoluut, camerabewaking is slechts een deel van het probleem", erkent Kamba. "Sociale netwerken als Facebook verzamelen massaal je persoonlijke data. Verzekeringsmaatschappijen en ‘gezondheidsapps’ verzamelen gegevens over je gezondheid. Virtuele ‘assistenten’ zoals Alexa en Google Home tapen volledige conversaties en slaan die voor altijd op. Surveillance under Surveillance probeert informatie te bieden over één van die problemen: de wildgroei aan camera’s in de publieke ruimte."

Het toezicht onder toezicht

Politiecommissaris Marc Vranckx: 'Toestemming van de gemeenteraad is nodig vooraleer een politiezone bewakingscamera’s mag inzetten. Het is ook daar dat de democratische controle plaatsvindt'

Voor België staan er nu 1487 camera’s op Kamba’s kaart. "Vermits de camera’s op de kaart zijn verzameld via crowdsourcing, vormen ze slechts een kleine fractie van het werkelijke aantal camera’s", zegt Kamba. Ongeveer één tiende van de opgeloste Belgische camera’s, een 140-tal, bevindt zich in de regio Leuven.

Apache probeerde, door gebruik van de wet openbaarheid van bestuur, te achterhalen waar bewakingscamera’s van de overheid en overheidsbedrijven filmen in Leuven. Eind november 2019 vroegen we info aan de NMBS, De Lijn en de Leuvense politie.

Van de NMBS ontvingen we nog geen antwoord. Zowel op de kaart van Kamba als in de realiteit zijn er echter tientallen camera’s zichtbaar op en rond het treinstation van Leuven. 

Ook aan het nabijgelegen busstation hangen camera’s. "De Lijn heeft aan het busstation in Leuven één overzichtscamera op de perrons en enkele camera’s in de wachtzaal en de Lijnwinkel", vertelt woordvoerder van De Lijn Ine Pieters. "De overzichtscamera werd bekostigd door De Lijn, maar komt rechtstreeks uit bij de dispatching van de politie."

Het merendeel van de camera’s van de overheid is in handen van de Leuvense politie. Zij stuurden ons een overzicht van alle straten die anno 2020 gefilmd worden. "Om in al die straten te filmen kregen we de principiële toestemming van de gemeenteraad", zegt Leuvens politiecommissaris Vranckx. "Die toestemming is nodig vooraleer een politiezone bewakingscamera’s mag inzetten. Het is ook daar dat de democratische controle plaatsvindt."

leuven 2020
Kaart onder Open Database Licentie (ODbL)

"De bescherming van de individuele rechten en vrijheden is ook voor ons belangrijk. Daarom zorgen we dat aan alle modaliteiten van de wetgeving werd voldaan", zegt Vranckx. Sinds 21 maart 2018 bepaalt niet langer de camerawet, maar de wet op het politieambt de regels over het gebruik van bewakingscamera’s door de politie.

Zo is het wettelijk bepaald dat de beelden de intimiteit van de gefilmde persoon niet mogen schenden. Bovendien mogen de camera’s geen informatie inwinnen ‘over de raciale of etnische oorsprong van een persoon, zijn religieuze of levensbeschouwelijke overtuigingen, zijn politieke opvattingen, zijn vakbondslidmaatschap, zijn gezondheidstoestand, zijn seksleven of zijn seksuele geaardheid’.

Die wettelijke verankering geeft volgens privacy-activist Kamba onvoldoende zekerheid. Wetten kunnen wijzigen en de infrastructuur die er is, kan dan voor andere doeleinden worden gebruikt. "Beeld je in dat al die beelden en macht in de handen komen van een autoritair regime."

Hele grondgebied

De wet bepaalt ook dat burgers moeten geïnformeerd worden over de aanwezigheid van bewakingscamera’s. "Op de borden die we hiervoor aanbrachten, staat het wettelijk voorziene icoon voor camerabewaking en de contactgegevens van de verwerkingsverantwoordelijke", zegt Vranckx.

leuven camera's tijdslijn
Kaart onder Open Database Licentie (ODbL)

Die borden staan over het hele Leuvense grondgebied, want het blijft niet bij het vaste cameranetwerk dat 24/7 filmt in de aangegeven straten. Ook als u gaat shoppen in een boetiek in een afgelegen straat, kan u gefilmd worden.

"De inzet van camera’s kan op het volledige grondgebied gebeuren", zegt Vranckx. "De politie zet namelijk ook vaste tijdelijke camera’s in, bijvoorbeeld bij een bollenpark waar veel sluikstort plaatsvindt. We maken ook gebruik van mobiele intelligente camera’s en bodycams."

Het toenemend gebruik van die slimme camera’s baart Kamba bijkomende zorgen. "De slimme camera’s kunnen steeds beter gezichten herkennen en zo ontstaan mogelijkheden om mensen te onderdrukken. Dat probleem wordt steeds groter."

privacy leuven camera
(Illustratie: © Rosa Snijders)
Dit onderzoeksartikel kwam tot stand met de steun van het Vlaams Journalistiek Fonds.
LEES OOK
Steven Vanden Bussche / 08-09-2023

Rechters en minister leggen illegale helikoptervluchten van miljonairsstoeterij stil

De miljonair achter de commerciële paardenfokkerij Stephex moet zich beperken tot occasionele vluchten.
Stephan Conter Stephex
Steven Vanden Bussche, Tom Cochez / 03-03-2023

Audit toont collusie tussen burgemeester en projectontwikkelaars in Boechout

Audit Vlaanderen stelde ernstige problemen vast.
Koen T'Sijen Boechout
Steven Vanden Bussche / 01-03-2023

Gerechtelijk onderzoek naar corruptie in Boechout

Audit Vlaanderen onderzocht ook de banden tussen burgemeester Koen T’Sijen en lokale projectontwikkelaars.
Vijverhof Boechout