Op 4 oktober 2013, bijna twee jaar geleden, schreef Apache.be een mediakritisch artikel met als kop 'Lampedusa, uiteenlopende berichtgeving aan de poort van Europa'.
In dat stuk werd de gebrekkige aandacht gehekeld voor een bootramp waarbij "minstens 130 en wellicht meer" doden vielen. De ramp met voornamelijk Somalische en Eritrese bootvluchtelingen gebeurde vlakbij het Italiaanse eiland Lampedusa. We schreven twee jaar terug:
Eender welke gebeurtenis binnen de Europese Unie waarbij honderden doden vallen, is per definitie een ramp die de openingspagina’s van de Vlaamse kranten volledig in beslag zou nemen. Dat deed ze vandaag niet, of toch zeker niet overal (...) In De Morgen staat er een artikel op pagina 4. Lezers van Gazet van Antwerpen moeten wachten tot pagina 14 vooraleer ze iets vernemen over de ramp aan de poorten van Europa.
Lampedusa
Anderhalf jaar later, op 12 februari van dit jaar, bleek het alleen maar erger geworden. We schreven toen een min of meer gelijkaardig artikel met als titel 'Lampedusa, meer doden dan woorden'. Quasi op dezelfde plek kwamen opnieuw meer dan 300 bootvluchtelingen om het leven. Waar er anderhalf jaar eerder nog een paar kranten een foto op pagina één brachten, was de berichtgeving deze keer extreem beperkt:
Kan u zich een gebeurtenis in Europa herinneren waarbij 300 slachtoffers vielen en waar De Standaard welgeteld 137 woorden aan besteedt, op pagina 19, links onderaan? Op De Morgen na, doen andere kranten het trouwens nauwelijks anders.
De titel boven het stuk, zo leerde een telling van het aantal woorden dat de kranten veil hadden voor de 300 slachtoffers, mag u overigens letterlijk nemen:
- De Morgen: 632 woorden, pagina 15
- Het Nieuwsblad: 272 woorden, pagina 18
- Het Laatste Nieuws: 249 woorden, pagina 12
- Het Belang van Limburg: 185 woorden, pagina 15
- Gazet van Antwerpen: 165 woorden, pagina 14
- De Tijd: 150 woorden, pagina 5
- De Standaard: 137 woorden, pagina 19
Ebola
Hoe er tot voor kort (nauwelijks) werd geschreven over het probleem van (vooral Syrische) oorlogsvluchtelingen, doet heel erg hard denken aan de berichtgeving over Ebola vorig jaar. Het was pas toen het dodelijke virus bij een enkeling op Europese bodem belandde en er controles op luchthavens kwamen dat de vaderlandse pers plots ettelijke pagina's vol schreef over de gevaren van de epidemie die in West-Afrika meer dan 11.000 doden maakte (en in Europa drie zieken).
Iets gelijkaardigs lijkt ook deze keer aan de hand. Om het wat concreter te maken gingen we via Gopress na hoe vaak er de voorbije twee jaar over vluchtelingen werd geschreven. Een zoekopdracht per maand voor de term "vluchteling" in zowel De Standaard als Het Laatste Nieuws levert onderstaande sprekende grafiek op.
Bovenstaande grafiek volgt op geen enkele wijze (onderstaande) grafiek van het aantal wereldwijd geregistreerde (Syrische) vluchtelingen. Integendeel. Pas sinds enkele weken worden er pagina's vol geschreven. Het valt moeilijk te loochenen dat die plotse aandacht samenhangt met het feit dat een al bij al kleine fractie van het totaal aantal (Syrische) vluchtelingen plots "ons probleem" is geworden.
De media-aandacht - of het initiële gebrek eraan - loopt al iets meer parallel met de evolutie van het aantal vluchtelingen dat de voorbije jaren uit conflictgebieden naar Europa trekt. Hoewel, zelfs daar, zo leert onderstaande grafiek, loopt de berichtgeving mijlenver achter op een realiteit waarvan iedereen wist dat ze zich onvermijdelijk ook in onze eigen achtertuin zou manifesteren.
Asielbeleid
Natuurlijk werd er links en rechts wel over geschreven, gepraat en gedocumenteerd, maar in vergelijking met wat er vandaag gebeurt, was de aandacht voor een probleem dat door Angela Merkel recent werd omschreven als "een grotere uitdaging voor de EU dan de Griekse crisis " bijzonder matig.
Dat terwijl journalistiek voor een belangrijk deel haar statuut van vierde macht ontleent aan haar zelfverklaarde opdracht om problemen en maatschappelijke tendensen op te pikken en in het maatschappelijk debat te brengen.
Niemand vertelde wat moest worden verteld over het asielbeleid van achtereenvolgens Maggie De Block en Theo Francken: het is niet verstandig volop plaatsen af te bouwen met duizenden extra vluchtelingen op komst
In onze mediacratie zijn de gevolgen van hoe media over een bepaalde problematiek (niet) schrijven soms dramatisch groot. Over oorzaak en gevolg kan getwist worden, maar onmiskenbaar lokte de plotse aandacht voor de vluchtelingencrisis de voorbije weken een heel sterke politieke profilering uit. Niet enkel om de eigen electorale achterban zoet te houden, ook puur beleidsmatig.
Goed beleid hoeft zich vanzelfsprekend niet te inspireren op het dagelijks persoverzicht, maar het asielbeleid stond de voorbije jaren helemaal in het teken van besparingen en het afbouwen van plaatsen en ondersteuning. Puur wanbeleid, kan je achteraf zeggen - nu moeten er in allerijl immers plaatsen bij gecreëerd worden. De harde waarheid is dat je dat niet enkel achteraf maar perfect ook vooraf kon zeggen: wat vandaag gebeurt was immers perfect voorspelbaar. Het werd ook voorspeld.
Maggie en Theo
Mochten media de fundamentele beleidskeuze om te besparen in vraag hebben gesteld op basis van cijfers die voor elke journalist makkelijk vindbaar zijn, mochten de doden voor het eiland Lampedusa geen kortje op pagina 19 zijn geweest, ... dan lagen de kaarten nu misschien anders. Misschien moest het applaus wat zachter klinken toen Maggie De Block (Open VLD) als voormalig staatssecretaris voor asiel een deel van haar budget terug in de staatskas deponeerde wegens niet nodig. Idem voor het aanhoudend besparingsregime van haar opvolger Theo Francken (N-VA). De vierde macht waarschuwde echter nauwelijks of niet voor dat aantoonbare wanbeleid, De ballon werd op geen enkel moment doorprikt. Niemand vertelde wat moest worden verteld: het is niet verstandig volop plaatsen af te bouwen met duizenden extra vluchtelingen op komst.
De huidige vluchtelingencrisis is een indirect gevolg van het falen van de vierde macht om de oorlogsretoriek van George W. Bush in 2003 te doorprikken
Een gelijkaardig collectief falen van de (internationale) media in de aanloop naar de Irakoorlog was voor The Guardian journalist Nick Davies de directe aanleiding om in 2008 zijn mediakritische boek 'Flat earth news' te schrijven. De invasie van Irak door de fameuze 'Coalition of the Willing' onder leiding van de Verenigde Staten had tot doel Saddam Hoessein aan de kant te schuiven. Daarvoor leverde de toenmalige Amerikaanse president George W. Bush twee argumenten: Saddam zou het internationale terrorisme ondersteunen en de Iraakse leider zou beschikken over massavernietigingswapens. Achteraf werden die argumenten weerlegd, maar in de aanloop naar de invasie stapten media gewillig mee in het Amerikaanse verhaal. Ze werden zelfs bewust via "bronnen bij inlichtingsdiensten" ingeschakeld - Judith Miller van The New York Times - om het verhaal over de vermeende steun aan terreur en de massavernietigingswapens geloofwaardigheid te geven.
Het pijnlijke is dat de vluchtelingencrisis die we vandaag beleven kan gezien worden als een indirect gevolg van het falen van de vierde macht om de oorlogsretoriek en de argumentatie van George W. Bush in 2003 te doorprikken. De invasie van Irak eindigde in chaos, terreur en geweld en maakte de opkomst van IS mee mogelijk. Een gelijklopend verhaal gaat op voor Afghanistan, een ander land vanwaar vandaag heel wat vluchtelingen asiel zoeken in Europa.
Helemaal cynisch is dat een ander gevolg wel eens zou kunnen zijn dat we straks opnieuw ten oorlog trekken richting Midden-Oosten. Of hoe media die opereren vanuit louter commerciële overwegingen - 'de lezer interesseert zich daar allemaal niet aan' - en hun journalisten dwingen om binnen het frame van de eigen achtertuin te berichten, soms meer een gevaar voor de democratie zijn dan de behoeder ervan.
