De twee regionale grootmachten duwen door hun politieke en militaire inmenging lokale conflicten in een sektarisch keurslijf waaruit het moeilijk ontsnappen lijkt. Alvast één speler lijkt ten volle te profiteren van de chaos die de tweestrijd in Syrië en Irak heeft gecreëerd: IS. Ideologisch geïnspireerd door het Saoedische wahabisme maakt IS handig gebruik van de Iraanse inmenging om gefrustreerde soennitische moslims te rekruteren. Jemen lijkt daar het zoveelste voorbeeld van te worden.
Operation Decisive Storm
Een coalitie van negen, hoofdzakelijk Arabische staten onder leiding van Saoedi-Arabië en gesteund door de Verenigde Staten, begon op 25 maart met het bombarderen van doelwitten in Jemen, op vraag van de gevluchte president Hadi. Deze 'Operation Decisive Storm' moet de opmars stoppen van de Houthi’s, een sjiitische rebellengroep uit het noorden van het land, ook gekend als Ansar Allah (Helpers van God). De groep controleert sinds september 2014 de hoofdstad Sanaa en sinds maart ook delen van de belangrijke havenstad Aden. Aden was de schuilplaats van de door de Houthi’s verdreven, maar door de Saoedi’s gesteunde president Abd Rabbuh Mansur Hadi, die zich nu in de Saoedische hoofdstad Riyad ophoudt.
Zaidistische slogan: "God is Groot. Dood aan Amerika. Dood aan Israël. Verdoemenis aan de Joden. Overwinning aan de islam"
De Houthi’s, genoemd naar hun oorspronkelijke leider Hussein al-Houthi, zijn de militaire en politieke tak van de Zaidieten. Deze Jemenitische minderheidsgroep hangt het Zaidistische geloof aan, een typisch Jemenitische interpretatie van de sjiitische islam. Hun weinig verhullende slogan luidt 'God is Groot. Dood aan Amerika. Dood aan Israël. Verdoemenis aan de Joden. Overwinning aan de islam'. Voor Saoedi-Arabië genoeg om in de opmars van de Houthi’s de hand van regionale aartsrivaal Iran te zien. Hoewel de band tussen Ansar Allah en Iran eerder ideologisch dan militair is, lijkt het Saoedisch tegenoffensief de Houthi’s meer en meer in Iraanse armen te drijven.
De (on)rechtstreekse inmenging van de regionale grootmachten maakt van het straatarme Jemen een nieuw front in de strijd om regionale hegemonie, naast Syrië, Irak en ook Libanon. Door de aanwezigheid van lokale stammen en milities, maar ook van Al Qaeda en andere jihadistische groeperingen, belooft ook dit conflict er één van lange duur te worden.
Mislukte politieke transitie
In het huidige conflict in Jemen staan de Houthi’s centraal. Sinds 2004 vecht de rebellenbeweging in het noorden van het land tegen het centrale Jemenitische gezag. De door een anti-imperialistische interpretatie van het Zaidisme gedreven rebellen zagen in het corrupte beleid van president Ali Abdullah Saleh de hand van de VS en ook Saoedi-Arabië, en kwamen hiertegen in opstand, onder leiding van Hussein el-Houthi. Hun rebellie werd steeds door luchtaanvallen in de kiem gesmoord. Ook de Saoedische luchtmacht was hierbij betrokken.
Een massale volksopstand over het ganse land, geïnspireerd door de Arabische lente in Tunesië, Egypte en Syrië, leidde uiteindelijk in februari 2012 tot het aftreden van president Saleh. De Gulf Cooperation Council (GCC) – het handelsblok bestaande uit Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein, Qatar, Koeweit en Oman – regelde, met goedkeuring van de VN, het ontslag van Saleh, aan de macht sinds de samensmelting van Noord en Zuid-Jemen in 1990. Natuurlijk fel tegen de zin van Saleh zelf.
De strijd tegen corruptie is één van de belangrijkste punten in de politieke propaganda van de Houthi’s, maar hoe serieus nemen ze die strijd?
Er werd een roadmap opgesteld die de politieke transitie in goede banen moest leiden, met daarin onder meer akkoorden over de machtsverdeling tussen de verschillende facties, en over de grenzen van de federale staat. Het overgangsakkoord legde de macht voorlopig in handen van toenmalig vicepresident Abd Rabu Mansour Hadi.
Hadi’s positie werd in 2012 bevestigd door presidentsverkiezingen waarbij hij de enige kandidaat was. De verkiezingen werden echter geboycot door de Houthi’s en de zuidelijke afscheidingsbeweging al-Hirak, een eerste indicatie van de barsten in het transitieproces.
Na de verkiezingen kwam het transitieproces inderdaad vast te zitten, vooral door onenigheid over hoe de macht tussen de verschillende facties verdeeld zou moeten worden. De beslissing om bepaalde, met oliegeld betaalde subsidies stop te zetten, was voor de Houthi’s het eindpunt en leidde in de zomer van 2014 tot protesten. Eind 2014 grepen de rebellen de macht in Sanaa, waarbij ze handig gebruik maakten van de zwakke centrale staat.
Volgens een rapport van de International Crisis Group (ICG) is de reden voor de mislukking van het transitieproces het gebrekkige overgangsakkoord. In dat akkoord had men volgens ICG geen oog voor de achterliggende oorzaken van het massale protest tegen Saleh. De slechte economische situatie, de machtsstrijd binnen de Jemenitische elite en de wijdverspreide corruptie werden volgens ICG genegeerd en frustraties erover konden verder etteren, met de huidige explosieve situatie tot gevolg.
Allianties
Niet toevallig is de strijd tegen corruptie één van de belangrijkste punten in de politieke propaganda van de Houthi’s. Al is het maar de vraag hoe serieus ze die strijd nemen. De steeds intensievere wisselwerking tussen de Houthi’s en voormalig president Saleh en zijn clan, volgens het welbekende adagium “de vijand van mijn vijand is mijn vriend”, beloven alvast weinig goeds op dat vlak.
Saleh, die nog steeds grote delen van het Jemenitisch regeringsleger en veiligheidsapparaat onder controle heeft, werd eind 2014 bestraft door de VN Veiligheidsraad omdat hij zowel de Houthi’s als Al Qaeda op het Arabisch Schiereiland (AQAP) ondersteund zou hebben in hun strijd tegen president Hadi. Beschuldigingen die de ex-president steeds heeft ontkend. Over het huidige monsterverbond met de Houthi’s bestaat echter geen twijfel. Saleh wil zijn oude machtspositie niet zomaar opgeven en gebruikt hiervoor alle bondgenoten die hij kan vinden.
Het Saoedisch koninkrijk twijfelt er niet aan om militair in te grijpen, en dat heeft alles te maken met de snelle opmars van de sjiitische Houthi’s
AQAP, ook gekend als de 'meest dodelijke Al Qaeda-franchise', werd in 2009 opgericht als fusie tussen de Saoedische en Jemenitische tak van Al Qaeda. AQAP is één van de voornaamste doelwitten van Amerikaanse drone-aanvallen in Jemen. Ook na de vlucht van Hadi naar Saoedi-Arabië voerde de VS drone-aanvallen uit tegen het leiderschap van AQAP. Volgens verschillende analisten is AQAP de partij die het meest gebaat is bij de huidige instabiliteit en controleert AQAP steeds meer terrein, vooral in het zuiden van het land. Een aantal van de lokale groeperingen lonkt bovendien naar de steun en goedkeuring van Daesh, in het Westen beter bekend als IS.
In het zuiden roert naast AQAP ook al-Hirak zich, een afscheidingsbeweging die sinds 2008 alsmaar luider ijvert voor de herverdeling van Jemen in Noord- en Zuid-Jemen. Bang voor een door Houthi’s gedomineerd noorden en al jaren ontevreden met hun achtergestelde status onder president Saleh, biedt al-Hirak samen met verschillende soennitische milities de grootste weerstand tegen de Houthi’s en Saleh.
Die soennitische stammen en de milities die ze hebben gevormd met steun van onder meer Saoedi-Arabië, zijn de belangrijkste bondgenoten van president Hadi, die ontzettend weinig controle over het reguliere leger heeft. Vanuit de Jemenitische bevolking komt er – zeker in het noorden – bovendien weinig protest tegen Hadi’s aftreden, ondanks zijn verkiezingsresultaat van 99,8%. Het minieme verzet in hoofdstad Sanaa tegen de overname van de Houthi’s bewijst het gebrek aan steun bij de bevolking voor Hadi én de blijvende invloed van Saleh op het veiligheidsapparaat. Ondanks de Saoedische luchtaanvallen gaat de opmars van de Houthi’s gewoon verder.
De relatie tussen de soennitische milities en AQAP moet ook in de gaten gehouden worden. Hoewel lang niet alle soennitische milities toenadering zoeken tot AQAP, is er zeker in noordelijke gebieden sprake van strategische allianties tussen AQAP en bepaalde soennitische stammen. De vrees bestaat dat na verloop van tijd meer en meer van die milities zich zullen aansluiten bij de jihadisten.
In dit wespennest, waarin geen enkele partij militair de bovenhand heeft, pookt sinds 25 maart ook Saoedi-Arabië. Officieel ter verdediging van de positie van democratisch verkozen en door de VN erkend president Hadi, de belichaming van het door de Saoedi’s opgestarte proces van normalisatie na de volksopstanden en het aftreden van president Saleh. Hadi vroeg om hulp en kreeg die prompt.
Regionaal keurslijf
Dat het Saoedisch koninkrijk niet twijfelt om militair in te grijpen, heeft alles te maken met de snelle opmars die de sjiitische Houthi’s maken. Saoedi-Arabië ziet hierin de overduidelijke hand van aartsvijand Iran, een hand die volgens hen veel te vaak en met veel te veel poppetjes speelt in de regio. Na Libanon (Hezbollah), Syrië (Assad en Hezbollah) en Irak (al-Maliki en verschillende sjiitische milities), volgt in de ogen van de Saoedi’s nu ook Jemen in de Iraanse omsingeling van Saoedi-Arabië.
Jemen kent geen geschiedenis van sektarisch conflict tussen soennieten en sjiieten, en op hol geslagen sektarisme ligt ook nu niet aan de basis van de oorlog. Wat zich vandaag in Jemen afspeelt is een politieke machtsstrijd die met militaire middelen wordt uitgevochten. Saoedi-Arabië en de andere Golfstaten die zich in deze strijd hebben gegooid, zien wat er in Jemen gebeurt, echter wel door deze sektarische bril. De Saoedi’s en hun bondgenoten, waaronder de VS, beschouwen de Houthi’s meer en meer louter als een 'Iraanse agent' die deel uitmaakt van de regionale Iraanse dreiging, eerder dan een politieke actor met specifieke eisen en grieven.
Na verloop van tijd wordt dit een self-fulfilling prophecy. De Saoedische inmenging, door het ondersteunen van soennitische milities en via de luchtaanvallen, heeft ervoor gezorgd dat de Houthi’s alsmaar dichter bij Iran gaan aanleunen.
Over Iraanse financiële en militaire steun bestaat geen duidelijkheid: zowel de Houthi’s als Iran ontkennen actieve steun en sluitend bewijs is er voorlopig niet. Iran heeft officieel enkel om een einde aan de luchtaanvallen gevraagd, een verzoek dat Saoedi-Arabië naast zich neerlegde door te stellen dat Iran zich niet in Jemen moet moeien.
Op 11 april maakten lokale soennitische militieleden bekend dat ze twee Iraanse Revolutionaire Wachten hadden opgepakt, maar dit kon niet officieel bevestigd worden. De VS is er bij monde van minister van Buitenlandse Zaken Kerry wel van overtuigd dat Iran regelmatig voorraden invliegt. De Saoedi’s bevoorraden alvast openlijk de soennitische milities die trouw zweren aan president Hadi.
Jemen wordt op die manier een nieuw front in de strijd om regionale hegemonie tussen Iran en Saoedi-Arabië. Beide landen zien zich als natuurlijke leider van het Midden-Oosten en bij uitbreiding van de hele moslimwereld. De rivaliteit tussen de twee dateert van de Iran-Irakoorlog in de jaren ’80 van vorige eeuw, toen Saoedi-Arabië het Irak van Saddam Hoessein steunde, maar gaat verder dan dat conflict.
De tegenstelling tussen beide regionale grootmachten is naast sektarisch (Soennitisch-Sjiitisch) ook etnisch (Arabisch-Perzisch) en ideologisch (geallieerd met VS-vijandig). In verschillende, bloederige regionale conflicten staan ze aan tegenovergestelde kanten. Zowel in Syrië, Libanon, Irak als Bahrein en nu dus ook Jemen. Dit leidt tot een vicieuze cirkel waarin de regionale conflicten het vijandschap en wantrouwen vergroten, waardoor die conflicten nog verder op de spits worden gedreven en een expliciet sektarische inslag krijgen.
Speeltuin van jihadisten
Alvast één beweging lijkt ten volle van deze tweestrijd te profiteren. In alle gebieden waar Iraanse en Saoedisch ‘agenten’ tegenover elkaar staan, vinden IS en aanverwante jihadisten optimale omstandigheden om te groeien. Dat is overduidelijk het geval in Syrië en Irak, maar ook in Jemen maken de jihadisten voorlopig deel uit van het winnende kamp. In Jemen hebben ze dat voor een groot stuk te danken aan de Saoedische bombardementen, in Syrië en Irak profiteert IS van de chaos die de militaire en politieke inmenging van zowel Saoedi-Arabië en Iran heeft gecreëerd.
Dit heeft ertoe geleid dat beide landen elkaar de schuld geven voor de opkomst van IS, maar er toch alle twee tegen vechten. Iran via de sjiitische milities in Irak en via Assad en Hezbollah in Syrië, terwijl de Saoedi’s en de Golfstaten deel uitmaken van de internationale coalitie die luchtaanvallen uitvoert tegen IS in Irak en Syrië.
Samenwerking tussen de aartsrivalen in de strijd tegen IS lijkt echter onwaarschijnlijk, onder andere omdat hun analyse van 'het probleem IS' heel erg verschillend zijn. De één stelt de ander immers verantwoordelijk voor de opkomst ervan.
Zo acht Iran zijn aartsvijand verantwoordelijk voor de verspreiding van de jihadistische ideologie. Het Wahabisme, de ultraconservatie religieuze ideologie waarop de Saoedische samenleving gebouwd is, wordt inderdaad door Saoedi-Arabië verspreid via de door hen gesubsidieerde moskeeën in het hele Midden-Oosten en in landen als Pakistan. Het Wahabisme beschouwt sjiitische moslims als afvalligen en roept op tot een terugkeer naar de oorsprong van de islam. IS leent voor zijn extreme ideologie een aantal van de Wahabistische uitgangspunten.
De wapens die Saoedi-Arabië en Qatar onder de verschillende oppositiegroepen verspreidden, waren van Belgische makelij
Iran beschuldigt de Saoedi’s en de Golfstaten er ook van verschillende radicale groeperingen militair en financieel te ondersteunen. Bij het begin van de Syrische burgeroorlog financierden en bewapenden de regeringen van deze landen inderdaad zowat elke groepering die tegen Assad wilde vechten, waaronder ook al-Nusra en al-Qaeda, dat later in IS transformeerde. Dat verklaarde onder meer ook Amerikaans vicepresident Joe Biden. De wapens die Saoedi-Arabië en Qatar onder de verschillende oppositiegroepen verspreidden waren onder meer van Belgische makelij. IS ontving ook miljoenen dollars van verschillende welgestelde individuele burgers uit deze landen.
Saoedi-Arabië werpt ter verdediging op dat de opkomst en populariteit van IS te wijten is aan de door Iran gesteunde discriminatie van soennitische moslims in Syrië, door Assad, en in Irak, door ex-president al-Maliki. Deze discriminatie drijft vervolgens een groot aantal soennieten in de handen van IS en konsoorten en leidt algemeen tot een groeiend soennitisch extremisme en sektarisme.
In Jemen ziet Saoedi-Arabië nu verschillende doemscenario’s gecombineerd opduiken. Op dit moment zijn de winnaars van het conflict immers radicale soennitische jihadisten en met Iran geallieerde rebellen. Er dreigt bovendien een failed state te ontstaan aan zijn zuidelijke grens, met de daarbij horende terroristische activiteit en stroom aan vluchtelingen. Vooral dat eerste wordt in de Verenigde Staten allesbehalve op gejuich onthaald. Door middel van luchtaanvallen hopen de Saoedi’s en hun bondgenoten nu het tij te keren. Er is echter een reëel risico dat ze net hierdoor de perfecte broedplaats voor IS creëren.
April Longley Alley, analist bij International Crisis Group, is niet bepaald optimistisch over de situatie in Jemen. Op de website van ICG stelt ze dat Jemen 'verscheurd' wordt door interne strijd en de groeiende inmenging van regionale grootmachten: “Proxy-conflict, sektarisch geweld, een bewind van milities en de ineenstorting van de staat, dit is een recept voor een desastreuze burgeroorlog op verschillende fronten."
