Armoede (2): Eigen schuld, dikke bult?

Eigen schuld, dikke bult. Dat lijkt vandaag het uitgangspunt van ‘de politiek’ tegenover mensen met financiële problemen. Maar klopt dit wel en wat is het economisch belang van overbesteding door de armsten onder de bevolking? De bankencrisis hebben ze alvast niet veroorzaakt, wel zijn ze er het eerste slachtoffer van.

Volgens het Vlaams Centrum voor Schuldenlast ontvingen in 2013 liefst 65.894 Vlaamse gezinnen ondersteuning bij het beheer van hun budget en/of bij de afbetaling van hun schulden. Daarvan zaten er 54.559 niet in collectieve schuldenregeling, 11.335 wel.

Een collectieve schuldenregeling is een gerechtelijke procedure voor structurele schuldproblemen die je moet aanvragen met een verzoekschrift bij de arbeidsrechtbank. Die laatste stelt een schuldbemiddelaar aan die probeert een minnelijke overeenkomst te bereiken met jouw schuldeisers over een afbetalingsplan. Als dat niet lukt besluit te rechtbank tot een gerechtelijke regeling van aanzuivering.

Onder voogdij

Beide procedures lopen tergend langzaam. Bij de minnelijke regeling duurt het voor 70 procent van de gevallen langer dan zes jaar, bij de gerechtelijke regeling duurt het voor 62 procent van de gevallen even lang. Gedurende die zes jaar beschik je niet meer over je eigen inkomsten. De schuldbemiddelaar ontvangt je hele inkomen en betaalt jouw schulden af volgens plan. Je ontvangt enkel leefgeld. Voor grote uitgaven moet je extra geld vragen aan de schuldbemiddelaar of aan de rechter. In feite wordt je onder voogdij geplaatst.

Privacy, daar heb je geen recht meer op. Jouw werkgever wordt ervan op de hoogte gebracht dat je in een collectieve schuldenregeling zit. Reputatie, onder nul. En wat het ergste is voor de meeste ouders: ook de kinderen krijgen een etiket opgeplakt.

Bij een gerechtelijke regeling van aanzuivering kan de rechter je woning, je auto en alle andere spullen die kunnen in beslag genomen worden, verkopen om jouw schuldeisers te betalen. Volgens de wet is hij verplicht dit te doen voor je een totale kwijtschelding van schulden kan krijgen. Je wordt dus persoonlijk failliet verklaard.

Een collectieve schuldenregeling is niet gratis. Je zal jouw schuldbemiddelaar moeten betalen. De kosten kunnen soms hoog oplopen: tot meer dan 5.000 euro als er veel schuldeisers zijn.

Een collectieve schuldenregeling is bovendien niet gratis. Je zal jouw schuldbemiddelaar moeten betalen. De kosten kunnen soms hoog oplopen: tot meer dan 5.000 euro als er veel schuldeisers zijn. Het loon van de schuldbemiddelaar wordt opgenomen in het afbetalingsplan.

Er zijn veel klachten over het te lage leefgeld en het gebrek aan controle op de schuldbemiddelaars. Want voor elke verandering in jouw situatie moet je naar de rechtbank en moet je een hele papierwinkel door om dat te melden. Ook al ben je in die situatie terecht gekomen omwille van jouw onvermogen om met administratie om te gaan, wat in bijna de helft van de gevallen ook het geval is.

De procedure werkt sneller voor mensen met een hoog inkomen, maar dat is natuurlijk maar een klein deel van de gevallen. De vernederende ervaringen die mensen van het Vierde Wereld Syndicaat daarover posten op hun forum zijn duidelijk.

Nut

In totaal zitten er in het Vlaams Gewest 55.631 personen in een collectieve schuldenregeling op een totaal van 107.103 voor gans België. Eind 2009 waren er dat nog maar 78.147. Dat is een stijging met 37 procent.

Die evolutie doet vragen rijzen over het nut van de procedure. Wat is het nut van zo’n mensonterend systeem in een van de meest welvarende landen van de wereld? En waarom treft het zo veel mensen? Ligt het aan de persistente onwil van mensen die niet kunnen weerstaan aan reclame en het een na het andere overbodige luxeartikel op afbetaling kopen tot ze plots voor een berg schulden staan die ze niet meer kunnen bolwerken?

Volgens de gegevens van het Vlaams Centrum voor Schuldenlast (VSC) klopt dat beeld niet. Als je naar de oorzaken van de schulden gaat kijken, dan zie je dat slechts 51,3 procent van de gezinnen in de problemen raakte door ‘overbesteding’ terwijl 55,27 procent van de ondersteunde gezinnen te kampen had met ‘overlevingsschulden’. Tenslotte vormden ‘aanpassingsschulden’ bij 49,89 procent van de ondersteunde gezinnen een belangrijke schuldoorzaak. Dit zijn bijvoorbeeld gemaakte schulden bij het (moeten) verhuizen, iets wat frequent voorkomt aangezien slechts 10,69 procent eigenaar is van een eigen woning.

Als je naar de oorzaken van de schulden gaat kijken, dan zie je dat slechts 51,3 procent van de gezinnen in de problemen raakte door ‘overbesteding’

Kwetsbare groepen zijn o.a. de alleenwonenden (44,45 procent), de eenoudergezinnen (18,37 procent), huurders (80,59 procent) en laag geschoolden (49,05 procent).

Het hoog aantal overlevingsschulden kan je onder andere op conto schrijven van een miserabel leefloon. Voor een samenwonende bedraagt dat 544,91 euro per maand, voor een alleenstaande 817,36 euro, en voor een persoon die samenwoont met een gezin ten laste met minstens één ongehuwd minderjarig kind 1.089,82 euro. Voeg daarbij de veel te lage werkloosheidsuitkering die door de vorige regering al beperkt werd in de tijd, het tekort aan sociale huisvesting en de te hoge huurprijzen op de privémarkt waar België internationaal de rode lantaarn draagt.

Grondwet

In feite zou men overlevingsschulden onmiddellijk moeten kwijtschelden, toch als men de grondwet volgt. Maar dat gebeurt niet. Schuldkwijtschelding krijg je enkel als men totaal geen mogelijkheid meer ziet je ‘leeg te melken’. Bijvoorbeeld als je invalide bent of bij een te laag pensioen, dus zonder vooruitzicht op verbetering. Als er een internationale rechtbank zou bestaan die staten straft omdat ze hun eigen wetten niet naleven, dan zou die niet weten wat eerst gedaan. Artikel 23 van de Belgische Grondwet luidt namelijk:

Ieder heeft het recht een menswaardig leven te leiden.

Daartoe waarborgen de wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel, rekening houdend met de overeenkomstige plichten, de economische, sociale en culturele rechten, waarvan ze de voorwaarden voor de uitoefening bepalen.

Die rechten omvatten inzonderheid:

1° het recht op arbeid en op de vrije keuze van beroepsarbeid in het raam van een algemeen werkgelegenheidsbeleid dat onder meer gericht is op het waarborgen van een zo hoog en stabiel mogelijk werkgelegenheidspeil, het recht op billijke arbeidsvoorwaarden en een billijke beloning, alsmede het recht op informatie, overleg en collectief onderhandelen;

2° het recht op sociale zekerheid, bescherming van de gezondheid en sociale, geneeskundige en juridische bijstand;

3° het recht op een behoorlijke huisvesting;

4° het recht op de bescherming van een gezond leefmilieu;

5° het recht op culturele en maatschappelijke ontplooiing.

Alleen zijn zoals gewoonlijk de uitvoeringsbesluiten van dat artikel nooit vastgelegd, waardoor het dode letter blijft.

werkgeheugen

Mensen in armoede maken ook domme schulden. De aankoop van een flatscreen is daarbij het typische voorbeeld. Maar het onderzoek van Eldar Shafir, psycholoog aan Princeton en Sendhil Mullainathan, econoom aan Harvard plaatst grote vraagtekens bij de moedwilligheid van die uitschuivers. In hun boek ‘Schaarste: Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen’ leggen ze uit dat door armoede ons denkvermogen achteruit gaat. Het hele boek door dragen ze daarvoor massa’s empirisch materiaal aan.

Schaarste laat je focussen op je directe noden. Welke rekening moet er morgen betaald worden? Wat eten we vanavond? Waarvan betaal ik het schoolgeld? Hoe haal ik het einde van de maand? Het neemt je volledig in beslag. Het vernauwt je denken. Je werkgeheugen zit vol en je wordt vergeetachtig en geprikkeld. Het belemmert je bij de uitvoering van allerlei taken die aandacht vereisen en je verliest er overzicht door.

Van armoede kan je niet vrij nemen, en dat kan je van de meeste vormen van schaarste wel.

Je IQ gaat er evenveel punten door achteruit als door een nacht te weinig slapen. Dan ben je ook afwezig en licht geraakt. Bij mensen die in armoede leven herhaalt dat proces zich dag na dag. “Van armoede kan je niet vrij nemen,” en dat kan je van de meeste vormen van schaarste wel, schrijven de auteurs. Als je je niet veel kunt veroorloven, moet je aan veel meer dingen weerstand bieden. Het holt je zelfbeheersing uit. En zo doen armen dus soms domme aankopen, en onderpresteren ze ook op veel vlakken. Maar moedwil is het niet. Laat de druk van de armoede afnemen en ze kunnen weer perfect redelijk denken en handelen. Alleen, die kans krijgen ze niet.

De preventieve werking van CAW’s en OCMW’s zoals budgetbegeleiding of -beheer en schuldbemiddeling werken wel degelijk. Het rapport merkt wel op dat meer dan de helft van de kredietnemers te laat beroep doet op de procedure van collectieve schuldenregeling, ook al hebben ze zeer zware problemen om hun kredieten terug te betalen. Dat laatste is niet verwonderlijk, niemand geeft graag zijn leven uit handen.

Economie

Kan men deze procedure verantwoorden op economische gronden. Zou bij afschaffing gans onze economie ontwricht geraken? De cijfers zijn verhelderend.

Het totale bedrag aan achterstallige leningen van particulieren in 2013 was 2.964 miljoen euro,  hetgeen een stijging is met 8,9 procent, in vergelijking met eind 2012, maar een stijging met 60 procent tegenover eind 2008. Dat de financiële crisis met ontslagen, tijdelijke werkloosheid en besparingen allerhande hier mee voor verantwoordelijk is, wordt doodgezwegen.

De stijging van achterstallig kredieten is niet te wijten aan buitensporige verkopen: deze achterstallen nemen zelfs af met 0,8 procent. De stijging is te wijten aan achterstallen van hypothecaire kredieten die toenemen met 6 procent en schulden op kredietkaarten (plus 8,1 procent). De mensen die bij de CAW’s en OCMW’s aankloppen voor ondersteuning hebben meestal al lang geen kredietlijn meer.

Als we kijken naar de cijfers over achterstallige aflossing van kredieten blijkt de overbesteding aan consumptiegoederen slechts een minimaal deel te zijn van de totale achterstallen. “Why all the fuss?”. Afschrikking? Als het dat is pakt ze alleszins averechts uit: misschien zouden mensen eerder ondersteuning vragen als de afschrikking van de collectieve schuldenregeling er niet was. Dat er andere opties zijn, weten ze meestal niet.

Morgen deel drie (slot): als activering desactiverend werkt

Enkele links voor eerste hulp bij schuldproblemen:

10 tips om schuldenproblemen te vermijden

Budgetplanner

Eerste hulp bij schulden