Vijftig jaar geleden werd in België de wet goedgekeurd die het statuut van gewetensbezwaarde tegen militaire dienst invoerde. Die verjaardag wordt dezer dagen gevierd.
Twee wereldoorlogen, een holocaust én een reële nucleaire dreiging zetten indertijd veel jonge mannen aan het denken. Zij konden het gebruik van geweld niet in overeenstemming brengen met hun geweten. Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens erkende het statuut van gewetensbezwaarde en stilaan kreeg de pacifistische boodschap voet aan de grond in het parlement. In Vlaanderen moet hierbij gewezen worden op de rol van de Vlaamse beweging (Nooit Meer Oorlog).
Van Miert en Agalev
Jongeren kregen vijftig jaar geleden dus de keuze om onder de wapens te gaan of burgerdienst te vervullen. Dat laatste werd aanvankelijk fors ontmoedigd: de burgerdienst duurde langer en telde ook niet mee voor je pensioen of je wachttijd bij de RVA. Later kwam er een quasi gelijkschakeling.
Toch mag het effect van de burgerdienst op de samenleving tussen 1964 en 1994 niet worden onderschat. Jaarlijks gingen tienduizenden jongeren aan de slag aan universiteiten, in zorginstellingen, bij socioculturele verenigingen of in de ontwikkelingshulp. Jeugdhuizen, milieuorganisaties, de vredesbeweging (uiteraard), volkshogescholen, culturele organisaties die toen nog niet konden rekenen op de subsidies die vandaag wel voorhanden zijn, kregen er heel wat jonge zuurstof door.
Het verdient gedegen wetenschappelijk onderzoek, maar het lijkt me niet vergezocht te concluderen dat de nieuwe sociale bewegingen die in de jaren zeventig de kop opstaken, vooral overlevingskansen kregen dankzij de massale instroom van gewetensbezwaarden. Dat leidde tot heel wat maatschappelijke vernieuwingen die anders in het verzuilde en gescleroseerde België nooit waren doorgebroken.
Ironie van het lot: een groot deel van de betogers in de grote vredesbetogingen van de jaren tachtig werden door de overheid betaald, al was hun 'soldij' dan niet veel groter dan het bestaansminimum. De SP van Karel Van Miert en het prille Agalev rekruteerden volop uit de rangen van de gewetensbezwaarden.
Leo Delcroix
Toen Leo Delcroix in 1994 de legerdienst opschortte, vervulde hij een verkiezingsbelofte van de toenmalige CVP, maar hij haalde meteen ook het levensbloed uit een hele tegenbeweging die zijn partij vaak luidruchtig en erg militant bekampte.
Zonder legerdienst was de wet op de gewetensbezwaarden zonder voorwerp geworden. De jongeren werden op de (krappe) arbeidsmarkt losgelaten en het recalcitrante 'nieuwe middenveld' ging massaal lobbyen bij de overheid om reguliere werkingssubsidies te krijgen. Milieubeweging, sociaal-cultureel werk, vredesbeweging en andere gelijkgestemden verloren beetje bij beetje hun maatschappelijke scherpte, uit angst om hun pas verworven werkingssubsidies te verliezen. De burgerdienst gaf hen destijds veel meer autonomie omdat de jongeren zonder voorwaarden aan hen werden toegewezen. Dossiers moesten niet worden geschreven, beoordelingscommissies bestonden niet.
Een andere onderzoeker moet zich ook maar eens buigen over de vraag of er een link is tussen de afschaffing van de burgerdienst en de tanende invloed van het ACW; de beweging die veruit de meeste gewetensbezwaarden 'rekruteerde'.
Jongeren die zich niet kunnen voorstellen dat ze ooit – voor volk en vaderland – een ander mens zouden kunnen doden, moeten weten dat ze niet langer gewetensbezwaarden kunnen worden. Als het ooit tot een gewapend conflict komt, en België ziet zich geroepen om zijn jonge weerbare mannen onder de wapens te roepen, hebben ze geen andere keuze dan de wapens op te nemen. Doen ze dat niet, dan zijn ze dienstweigeraar en dus strafbaar. In oorlogstijd kan die straf erg streng zijn, al werd de dood met de kogel in 1996 afgeschaft.
Irakoorlog
Wie nog voor 1994 het statuut van gewetensbezwaarde aanvroeg, kan zich daar ook in niet-militaire aangelegenheden op beroepen. Toen havenarbeiders tijdens de Tweede Golfoorlog weigerden om transporten van Amerikaanse troepen en oorlogstuig naar Irak uit te voeren, kregen ze gelijk van de rechter. Een gewetensbezwaarde mag immers weigeren om ook indirect aan oorlogshandelingen deel te nemen. En een gewetensbezwaarde Waalse werkloze die van FOREM een job krijgt aangeboden bij wapenfabrikant FN in Herstal, mag die job weigeren zonder dat hij zijn uitkering verliest. Let op: een havenarbeider of werkloze die na 1994 achttien jaar werd, kan zicht vandaag niet meer beroepen op dezelfde gewetensbezwaren.
Misschien is het tijd dat een gewetensbezwaarde minister van Landsverdediging wordt. Het zou onze kijk op (inter)nationale veiligheid een nieuwe dimensie kunnen geven
Deze voorbeelden tonen aan dat het statuut van gewetensbezwaarde nog steeds relevant is. Daarom is het toe te juichen dat de vzw Tumult wil starten met een register waarop iedereen die dat wil zijn bezwaard geweten kan laten noteren.
En misschien is het ook eens tijd dat een gewetensbezwaarde minister van Landsverdediging wordt. Het zou onze kijk op (inter)nationale veiligheid misschien een nieuwe dimensie kunnen geven. Een gewetensbezwaarde kan gerust voor het leger zijn, zeker als dat leger zich specialiseert in vredestaken, militaire geneeskunde, humanitaire hulp en mijnenbestrijding. Net die domeinen waarin ons leger onklopbaar is. F16's heb je daar niet voor nodig.
Een leuk onderwerp voor een artikelenreeks, trouwens: BV's laten spreken over hun bezwaard geweten. Het lijstje is lang en divers, zo leert een telefoontje naar de vzw Tumult: van Bruno Tobback, professor Jean Paul Van Bendegem en Frank Van Massenhove over weerman Frank Deboosere tot Noël Slangen of Stany Crets.
Elio Di Rupo ontsnapte dan weer aan de leger- of burgerdienst omdat zijn broers onder de wapens moesten. En Bart De Wever? Die moest nooit zijn 'drie dagen' doen omdat Leo Delcroix de legerdienst net op tijd had opgeschort.
Dit artikel verschijnt ook op deredactie.be
