Een kaakslag voor het hoger onderwijs

De afwijzing van de tweejarige masteropleiding in Vlaanderen is symptomatisch voor de internationale crisis die door het hoger onderwijs waart. Zowel in Europa, de Verenigde Staten als in Australië gaan talloze academische jobs verloren, worden humane programma’s systematisch afgebouwd en wordt het studiegeld fors opgetrokken. In veel landen leidt het tot de perverse situatie waarbij studenten meer geld betalen voor minder onderwijs. De economische recessie heeft de situatie alleen maar verergerd.

Vlaanderen behoort internationaal tot het neusje van de zalm wat betreft haar onderwijs en de studenten die het voortbrengt, maar wil men dat zo houden, dan moet men zich grondig bezinnen over de te volgen koers. Een goed inhoudelijk debat tussen het Vlaamse departement Onderwijs, de universiteiten en haar studenten is dringend nodig.

Bologna

Aan de basis van de discussie over de tweejarige master ligt het fameuze Bologna-akkoord. In 1999 tekenden 27 Europese ministers van Onderwijs aan de Universiteit van Bologna een verklaring waarbij men zich tot doel stelde universitair onderwijs toegankelijk te maken voor studenten over het gehele continent via uitwisselingsprojecten. De impact kan niet onderschat worden: momenteel bestaat de Bologna-zone uit alle Europese en Kaukasische landen plus Turkije, (met uitzondering van Wit-Rusland en de diplomatieke schemerstaat Kosovo).

De intenties waren nobel, zoals Umberto Eco onlangs nog beargumenteerde in een interview met de Guardian. Terecht stipt Eco aan dat Europa zich in een historisch uitzonderlijke situatie bevindt, met bijna zeventig jaar vrede tussen het merendeel van haar staten (droevige episodes zoals de conflicten in ex-Joegoslavie buiten beschouwing gelaten). Via het Erasmusproject kunnen studenten van heinde en ver kennismaken met hun buren en culturen en zo het Europees integratieproject versterken.

Maar hoe ging dat praktisch in zijn werk en wat voor gevolgen heeft dit gehad voor de humane opleidingen aan de Vlaamse universiteiten?

BaMa Drama

Tot het academiejaar 2003-2004 bestonden de humane en sociale opleidingen (zoals Geschiedenis, Wijsbegeerte, Politieke Wetenschappen, ...) uit een tweejarige kandidatuur en een tweejarig licentiaat. De kandidatuur kon bezwaarlijk als een volwaardige opleiding benoemd worden. Het was eerder een voorbereiding op het licentiaat waar de studenten automatisch naar doorstroomden. De opleidingen vonden bovendien plaats in een jaarsysteem, waarbij  het gros van de vakken het hele academische jaar lang werden onderricht en examens pas op het einde van de rit werden afgenomen.

Sinds het najaar van 2004 kwam een bachelor/master-opleiding in de plaats. Concreet stapte men af van het jaarsysteem en stelde men een semestersysteem in de plaats. Kwestie van de uitwisseling van Erasmusstudenten tussen  buitenlandse universiteiten te vergemakkelijken.

Bovendien kreeg men een ruimere basisopleiding van drie jaar met een volwaardig diploma (de bachelor). De voormalige licentiaatsopleiding werd gereduceerd tot een eenjarige master die werd verondersteld los te staan van de basisopleiding. De voornaamste bedoeling was om reeds tijdens de bacheloropleiding een aanzienlijk deel van de opleiding open te stellen voor andere richtingen en kruisbestuiving mogelijk te maken tussen verscheidene disciplines.

Mooi in theorie, maar in de praktijk kozen veel universiteiten ervoor om hun bestaande opleidingen van een 2/2 formule in een 3/1 kader te dwingen. Zeker de eerste jaren zorgde dat voor de nodige kinderziekten gaande van chaotische lessenroosters tot explosieve studentenaantallen die plotseling dezelfde vakken volgden. In de daaropvolgende jaren werden de meeste problemen weggewerkt, maar twee belangrijke problemen bleven.

Een pijnpunt dat nooit volledig werd weggewerkt is de mislukte flexibilisering van de programma’s, zoals Herman Loos reeds aantoonde. Veel vakken zijn in essentie niet veranderd en worden nog steeds gedoceerd me het ook op disciplinegerichte opleidingen. Studenten worden aangemoedigd om buiten hun structuren te shoppen zonder de structuren zelf te veranderen. Veel problematischer echter voor de onderzoekscontinuïteit van humane opleidingen is de eenjarige master.

Onderhandelen over een lege doos?

De voornaamste vereiste om een einddiploma te halen binnen het vroegere licentiaatsprogramma was een origineel onderzoekswerk (scriptie of thesis) te produceren. Daaraan ging twee jaar studie vooraf. Op Europees niveau is Vlaanderen een buitenbeentje door niet langer dergelijke tweejarige programma's aan te bieden.

Al sinds academiejaar 2005-2006 werden binnen de individuele Vlaamse universiteiten wel de contouren voor zo'n tweejarige master geschetst, in samenwerking met studenten en experts binnen en buiten het veld. Ondergetekende was daar van meet af aan bij betrokken als studentenvertegenwoordiger aan de Universiteit Gent. Van 2008 tot en met dit jaar werden gesprekken tussen de verschillende universiteiten gevoerd om gezamelijk een dossier in te dienen bij de Vlaamse Overheid.

Vanaf dag een was een grote meerderheid voor een tweejarige masteropleiding gewonnen. Wat wel ontbrak was een consensus over de precieze invulling ervan.

Het belangrijkste struikelblok daarbij was het feit dat men wel een extra academiejaar wilde inbouwen maar dan zonder daarvoor ook extra financiering te voorzien. Volgens de laatste plannen zou men bijgevolg meer studiepunten toekennen aan de thesis, studenten aanmoedigen om vakken bij andere Vlaamse universiteiten te volgen en zogenaamde ‘Master-na-Master’ (MaNaMa) opleidingen integreren in het nieuwe programma. Tot voor kort was het immers een courante praktijk dat zowel studenten in de humane, sociale als toegepaste economische wetenschappen een jaar extra studeerden om een doelgericht extra diploma te verwerven zoals Archivistiek, Journalistiek of Meertalige Bedrijfscommunicatie. Hierbij moet aangestipt worden dat dergelijke programma’s een Vlaams unicum zijn en een curiositeit op Europees niveau.

Maar wat hoopte men te bereiken met een tweejarige master? De meest concrete meerwaarde is een jaar langer onderzoek voor een eindwerk, wat mogelijk handig is voor wie hoopt ooit een doctoraat te kunnen starten. Maar voor het gros van de studenten betekent het vooral een extra jaar studeren voor dezelfde opleiding, zonder een even kwalitatieve ondersteuning in de vorm van extra vakken in de specifieke masteropleidingen. Men trachtte dit te verhelpen door specifieke stages in te bouwen voor de studenten plus uitwisseling tussen de verschillende universiteiten aan te moedigen voor keuzevakken. Daarbij stelde zich de vraag hoe dat dan weer zou wegen op de kosten en de mobiliteit van de student.

Uiteindelijk heeft het allemaal niet mogen baten. De Vlaamse Regering heeft beslist om geen enkele aanvraag voor opleidingen Economie, Criminologie, Logopedie, Politieke en Sociale Wetenschappen en Letteren en Wijsbegeerte goed te keuren, ook al was er eerder sprake van om tegen 2014-2015 de eerste programma’s van start te laten gaan. Officieel wordt de volledige tweejarige master in vraag gesteld en verplicht men de universiteiten een volledig nieuw kader op te starten. Zes jaar van harde onderhandelingen tussen studentenvertegenwoordigers, academici en administratie werden overboord gegooid. Bij alle participanten heerst verslagenheid en luidop stelt men zich de vraag of de regering hen aan het lijntje heeft gehouden. Vooral omdat het kabinet Smet nooit het signaal gaf dat men het programma zou afwijzen en de universiteiten intussen reeds offers brachten om het programma te realiseren.

Brede Bachelors, magere Masters

Voor vele MaNaMa's werd de financiering drooggelegd, waardoor de studenten zelf de rekening moesten betalen voor hun postgraduaatopleiding. Enkelen werden zelfs koudweg geschrapt, zoals de MaNaMa Theaterwetenschappen met als verklaring dat ze uiteindelijk toch zouden indalen in de tweejarige masterprogramma’s. Nu de tweejarige master voor onbepaalde tijd weer in de koelkast is beland, is de grote vraag of het de minister van Onderwijs er om te doen is verkapte besparingen door te voeren en de factuur door te schuiven naar de volgende legislatuur. Is het hem nog menens een nieuwe kwalitatieve masteropleiding aan te bieden?

De vraag stelt zich des te scherper omdat amper een half jaar geleden aangekondigd werd dat de huidige zeventien bacheloropleidingen in humane en sociale wetenschappen baan zullen moeten ruimen voor "brede bachelors”. De laatste berichten laten uitschijnen dat dit project voorlopig in de koelkast zit, maar uitgesteld is niet verbeurd. Een dergelijk model komt rechtstreeks uit de Angelsaksische wereld, waarbij men vaak slechts één bacheloropleiding aanbiedt in pakweg Humane Wetenschap waarin de studenten dan vrij kunnen shoppen tussen allerlei richtingen. In de praktijk hanteren vele universiteiten in landen als het Verenigd Koninkrijk, Ierland en Australie dit systeem omdat het nu eenmaal veel goedkoper is slechts vier “brede” vakken aan te bieden in een jaar dan twaalf opleidingsspecifieke vakken. De verkapte besparing gaat echter ten koste van de vaardigheden en de kennis die studenten kunnen verwerven.

Mocht het departement Onderwijs alsnog van plan zijn om de kaart te trekken van zowel een brede bachelor als het huidige verarmd eenjarig masteraanbod, dan kan men zich afvragen of de Bologna akkoorden een concrete meerwaarde betekenen voor Vlaamse studenten die liever in de heimat blijven.