Lezers betalen onderzoek naar Nederlandse mediamagnaten

"Als journalisten hun waakhondfunctie willen vervullen", schrijft Sanders, "moeten hun redacties misschien directer eigendom worden van de lezers zelf, zonder allerlei schakels en 'managementlagen' ertussen." Ze levert meteen ook het bewijs dat het ook kan. Haar boek is een bundeling en bewerking van wat ze gedurende zes maanden schreef als crowdfunded blogger. Hiervoor werkte Sanders samen met Nieuwspost, een website die fungeert als marktplaats waar onderzoeksjournalisten die via crowdfunding werken een publiek vinden dat wil doneren voor hun projecten.

Honderd donateurs

Sanders plaatste in de zomer van vorig jaar een pitch op Nieuwspost en maakte bekend dat ze 3.800 euro nodig had om haar voorstel uit te werken. Na enkele maanden van promotie voeren via sociale media had ze haar budget binnen. De ongeveer honderd donateurs kregen een wachtwoord en konden het verloop van haar onderzoek volgen op haar blog. Het resultaat, 'Wie bezit het nieuws?' (uitgegeven in eigen beheer), wordt vandaag voorgesteld op een debatavond in Amsterdam. Zelf noemt ze het een blog/boek, een voorlopige tussenstand van de resultaten van haar onderzoek, een eerste verkenning van een 'work in progress' dat later nog kan worden aangevuld en uitgewerkt.

Sanders (36), van opleiding politicologe, werkte zelf als journaliste voor Het Financieel Dagblad en De Volkskrant. Van 2002 tot 2004 woonde ze in Brussel en schreef ze als freelancer voor De Standaard en Trends.

Als politicoloog interesseert de mediasector mij, vanwege de bijzondere positie die de pers inneemt binnen een democratie. Wat ik aan de universiteit leerde over de 'waakhond van de democratie' en de 'vierde macht' die de pers moest zijn, bleek in de praktijk een achterhaald verhaal te zijn. Toen ik begon aan een postdoctorale opleiding journalistiek in 2000 werd dat eigenlijk meteen al duidelijk. Andere studenten vertelden me dat je werd uitgelachen als je bij het toelatingsgesprek voor die opleiding begon over de waakhond van de democratie. We waren nog niet eens journalist, maar wisten al dat dit een farce was.

Oorverdovende stilte

Het onderzoek liep niet van een leien dakje. De meeste mediatycoons en hoofdredacteurs weigerden zich te laten interviewen, zo ook Christian Van Thillo, de grote baas van De Persgroep die in Nederland vier grote kranten controleert. Sanders:

Het viel me op dat de kritiek sterker werd naar mate ik verder afdaalde in de bedrijfshiërarchie. De bereidheid om te praten was op het laagste niveau (dat van de journalisten) het grootste, net als de angst om dit on the record te doen. Soms voelde ik me Alice in Wonderland, de eeuwige freelancer die een kijkje neemt in kantoorland. Het bleef me verbazen wat bedrijfspolitiek met werknemers doet. Weinig kritische geluiden bleven overeind zodra de bandrecorder aanging of duidelijk was dat er geciteerd zou worden.

Vermakelijk en tegelijk pijnlijk herkenbaar is het persbericht dat Sanders verstuurde naar alle  Nederlandse kranten, onder de titel 'Geen redactie zal iets doen met dit persbericht'. Er volgde een oorverdovende stilte. De tien vragen die ze stelde in dit persbericht, waren nochtans zeer de moeite:

• Weet u wie de grootste aandeelhouders zijn van het bedrijf waarvoor u werkt?
• Hoeveel procent rendement krijgen de aandeelhouders van uw werkgever op hun aandelen?
• Waar gaat de winst heen - naar journalistiek of een belastingparadijs?
• Bent u wel eens bij een aandeelhoudersvergadering geweest van het bedrijf waarvoor u werkt?
• Ontvangt u het jaarverslag van uw onderneming en weet u of 'journalistieke onafhankelijkheid' hierin staat vermeld bij de strategie, missie en doelstellingen?
• Heeft u het redactiestatuut van uw redactie ooit gelezen en weet u of dit statuut openbaar en/of gewijzigd is sinds 2000?
• Is er een minimum aantal woorden of artikelen dat iedere verslaggever op uw redactie dagelijks moet tikken?
• Welk percentage van de berichten van uw redactie komt van persbureaus?
• Is het aantal collega's op uw redactie aanzienlijk gekrompen sinds 2000?
• Zou u zelf over de antwoorden op deze vragen een artikel publiceren?

Rendementen en dividenden

Jaarverslagen, interviews, speurwerk, het leverde allemaal geen antwoord op de simpele vraag die Sanders zich stelde: hoeveel van het geld dat is verdiend met journalistiek, gaat weer terug naar de journalistiek?

Iedereen die ik deze vraag stel gaat of steigeren (aandeelhouders enzo) of ze weten het niet (lezers en journalisten) of ze mogen het niet bekendmaken (hoofdredacteurs, directeuren en uitgevers). Het meest gehoorde excuus is dat mediabedrijven dit soort cijfers liever niet op straat gooien, omdat de concurrent ermee aan de haal kan gaan.

Toch is het kennelijk nog steeds interessant om te investeren in kranten. Christian Van Thillo bijvoorbeeld heeft niet bepaald een non-profit-reputatie. Maar hoeveel dividend of rendement hij en de andere 'Murdochs van Nederland' jaarlijks halen uit hun mediabedrijven, viel niet te achterhalen.

Een voorzichtige constatering die ik wel durf maken is dat aan 'het nieuws' waarschijnlijk nog steeds prima te verdienen valt. Waarom zouden investeringsmaatschappijen en bovengemiddeld succesvolle ondernemers er anders nog in willen investeren? Bij De Persgroep is onduidelijk hoeveel rendement de familie Van Thillo boekt op haar investering in de Nederlandse kranten. De schattingen die ik hierover hoorde lopen ver uiteen, over mogelijke verliezen hoorde ik niets.

Blijft de vraag: van wie is het nieuws? De journalist, lezer, uitgever, adverteerder of aandeelhouder? Het voorlopige antwoord is volgens Sanders: geen van allen bezit volledig het nieuws, het is een delicaat samenspel tussen de verschillende actoren.

Pieter Sijpersma, voorzitter van het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren, ziet het zo:

We dromen allemaal van onafhankelijke journalistiek. Maar we maken als journalisten ook wel eens de vergissing dat we in alles onafhankelijk willen zijn, tot en met de keus voor de inkt in het kopieerapparaat. Dat hebben rechters ook. Dat is een vergissing. Uiteindelijk is toch de eigenaar de baas. Vroeger kon een hoofdredacteur er zo worden uitgeknikkerd door de baas en dat kan nog steeds.